Ενώ ακόμα η επιδημία του κορωνοϊού είναι παρούσα σε παγκόσμια κλίμακα και συνεχίζει να εκδηλώνει τη δυναμική της με αλλεπάλληλα κύματα, είναι φανερό ότι έχουμε μπει σε μια φάση «επόμενης μέρας». Εμφανίζονται σημαντικές εξελίξεις που τροποποιούν το σκηνικό και πρέπει να τις λάβουμε υπ’ όψη.
Να σημειώσουμε εξ αρχής ότι η παρούσα επιδημία κάθε άλλο παρά είναι ένα γεγονός μαζικά θανατηφόρο – μια «πανούκλα». Η μεγάλη επιδραστικότητά της δεν προέρχεται από κάτι τέτοιο. Είναι ο συνδυασμός των χαρακτηριστικών της –υψηλή μεταδοτικότητα και το συγκεκριμένο προφίλ νοσηρότητας («μέτρια» στις περισσότερες περιπτώσεις, εξελισσόμενη επικίνδυνα όμως σε ένα χαμηλό αλλά υπολογίσιμο ποσοστό)– με τα χαρακτηριστικά της παγκόσμιας συστημικής κρίσης μέσα στην οποία ξέσπασε που παίζει καταλυτικό ρόλο. Δεν δημιούργησε αυτός καθεαυτόν ο ιός την κρίση, έφερε όμως στην επιφάνεια με ενισχυμένο και ανάγλυφο τρόπο καίριες πλευρές της.
Ήδη προκύπτουν δύο μεγάλες και αλληλένδετες κατηγορίες ζητημάτων «απόκρισης».
Πώς «αποκρίνονται», τι απαντήσεις πάνε να δώσουν οι κυρίαρχοι κύκλοι από τη μια και ποιές είναι οι επιδράσεις στην κοινωνική συνείδηση των πλατιών κοινωνικών στρωμάτων από την άλλη. Τι κοινωνικές αντιδράσεις και δυναμικές εμφανίζονται
Η ενεργητική επανάκαμψη των ΗΠΑ. Πορεία προς έναν «νέο ατλαντισμό»;
Γίνεται φανερό ότι η επιδημία γίνεται το εφαλτήριο για την «επόμενη μέρα». Οι αποκρίσεις των μεγάλων κέντρων του πλανήτη εμφανίζονται σημαντικά διαφοροποιημένες. Στο χώρο της Δύσης κατ’ αρχήν. Η τρέχουσα πολιτική των ΗΠΑ όπως εκφράζεται από την προεδρία Μπάιντεν κινείται με αξιοσημείωτη ενεργητικότητα. Η κεντρική επιδίωξη είναι η αποκατάσταση της επιβολής του ηγεμονικού ρόλου των ΗΠΑ. Τα όσα εξαγγέλλονται κινούνται στο έδαφος του ρεύματος της «μεγάλης επανεκκίνησης». Μεγάλες επιθετικές αναδιαρθρώσεις με επίκεντρο την «πράσινη» ενέργεια, την ψηφιοποίηση και μια δέσμη τεχνολογιών (Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση: «Τεχνητή νοημοσύνη», βιοτεχνολογίες, τεχνολογίες νέων υλικών) και επιχείρηση γεωπολιτικού μαντρώματος και πλήρους υπαγωγής των «συμμάχων» στον στρατηγικό στόχο περικύκλωσης Ρωσίας και Κίνας. Οι εξελίξεις εγείρουν το ερώτημα: επιχειρείται η επαναφορά μιας «διπολικής» αντιπαράθεσης τύπου «Ψυχρού Πολέμου»; Είναι ένας τέτοιος σχεδιασμός ρεαλιστικός;
Παράλληλα δεν είναι τυχαίο ότι «αιφνιδίως» κερδίζει έδαφος μια ρητορική που συνδέει την πανδημία με το «τέλος του νεοφιλελευθερισμού» και με το τεράστιο ζήτημα της όξυνσης των κοινωνικών ανισοτήτων. Το «βαθύ σύστημα» βλέπει –και εδώ ο ιός παίζει καταλυτικό ρόλο με τις οριζόντιες παγκόσμιας κλίμακας απορρυθμίσεις που έχει παροξύνει– ότι συσσωρεύεται εκρηκτικό δυναμικό αντιθέσεων. Συνδυασμός αδυναμίας εγγυημένης αναπαραγωγής κρίσιμων λειτουργιών για την αναπαραγωγή της κοινωνικής ζωής μαζί με τεράστιες ανισότητες σε όλα τα επίπεδα (ανάμεσα σε κράτη, σε περιφέρειες αλλά και μέσα σε κάθε κράτος) και ένας πανταχού παρών ελλοχεύων κλονισμός της κοινωνικής εμπιστοσύνης και συναίνεσης, «παθητικός» και σε αναζήτηση πολιτικής έκφρασης.
Στα περιορισμένα όρια αυτού του σημειώματος αξίζει να σημειώσουμε σύντομα ορισμένες πλευρές:
– Πολύ αντιθετική εικόνα ΗΠΑ-Ευρώπης. Απέναντι στην αμερικανική πολιτική ενεργητικότητα στην οποία αναφερθήκαμε παραπάνω, συσσωρεύονται οι όροι μιας παραλυτικής πολυεπίπεδης κρίσης στον ευρωενωσιακό χώρο. Αποτέλεσμα: ενισχύονται οι φυγόκεντρες τάσεις και οι εσωτερικές πολώσεις-ενδορρήξεις στο οικοδόμημα της Ε.Ε. Η πρωτοβουλία Μπάιντεν σε σχέση με τις πατέντες και ο παγκόσμιος χάρτης των «αποκρίσεων» δείχνει πολλά. Ιδιαίτερα η πολιτική αδυναμία που εκπέμπει η ευρωπαϊκή αρνητική ακαμψία. Το τι άνεμος φυσά φαίνεται από την ορμητική άνοδο ενός «νέου ατλαντισμού» μέσα σε όλο το πολιτικό φάσμα του μπλοκ της παγκοσμιοποίησης. Η στάση των αριστερών του πτερύγων ιδιαίτερα, που σπεύδουν να μιλήσουν για μια «νέα σοσιαλδημοκρατία» και ένα «μέτωπο κατά των ανισοτήτων» είναι πολύ δηλωτική για τις νέες πολιτικές πλατφόρμες και αρχιτεκτονικές που θα επιχειρηθούν. Για να περιοριστούμε για την ώρα στη Γερμανία, το βίαιο πολιτικό σπρώξιμο ενός «ατλαντισμού των Πρασίνων» είναι επίσης δηλωτικό των πιέσεων που ασκούν τα ασφυκτικά χρονικά πλαίσια που επιβάλλει η κρίση και ο ρυθμός των πρωτοβουλιών/πιέσεων των ΗΠΑ. Και αντίστοιχα περιοριζόμενοι μόνο στην Ιταλία, είναι αξιοπρόσεκτη η αμερικανική σφήνα που προωθείται και βρίσκεται πίσω από την ενίσχυση της αυτονομίας της πολιτικής Ντράγκι.
– Γίνεται φανερό ότι η πανδημία δεν αντιμετωπίζεται κυρίως σαν υγειονομική πρόκληση. Χρησιμοποιείται για να τροφοδοτήσει γεωπολιτικές και οικονομικές-αναδιαρθρωτικές βλέψεις τεράστιας κλίμακας. Και σ’ αυτό το πλαίσιο εμφανίζεται μια πολιτικοϊδεολογική πλατφόρμα – ένα πακέτο αιχμών: «τέλος του νεοφιλελευθερισμού», αντιμετώπιση των ανισοτήτων, κλιματική αλλαγή και «πράσινη» ενέργεια, αναδιαρθρώσεις, και «πολιτικός φιλελευθερισμός και ανθρώπινα δικαιώματα» απέναντι στην «αποτελεσματικότητα αυταρχικών πολιτικών καθεστώτων» (βλέπε Κίνα, Ρωσία αλλά και άλλοι κατά περίπτωση). Πίσω από τις φενακισμένες ιδεολογικές αναπαραστάσεις πρέπει να κρατήσουμε την πραγματικότητα: Ανανεωμένος συνδυασμός νεοφιλελεύθερης αναρχίας των αγορών και πολιτικών παρεμβάσεων των μεγάλων κρατικών παικτών και μεγάλη διαπάλη πολλαπλών κέντρων – επιχειρηματικών, εταιρικών και πολιτικών κρατικών/υπερκρατικών σε αυτό το πλαίσιο. Αναδιαρθρώσεις που συμπιέζουν αφόρητα τη ζωντανή εργασία και την απορρίπτουν από την παραγωγή, συνακόλουθη δραματική αύξηση των ανισοτήτων και της φτωχοποίησης και παράλληλα προώθηση παγκόσμιας κλίμακας κοινωνικών διαχωρισμών με τον πολιτικό έλεγχο και την επιτήρηση τεράστιων κοινωνικών μαζών. Το ελάχιστο κοινωνικό εισόδημα απαραίτητος όρος για την καταναλωτική ζήτηση μπορεί να παίξει κομβικό ρόλο σε μια αρχιτεκτονική πατερναλιστικής τεχνοδεσποτείας.
– Ο «αθέατος» τρίτος κόσμος, η παγκόσμια περιφέρεια έρχεται με βία στο προσκήνιο. Η περίπτωση της Ινδίας λόγω μεγέθους και ειδικού βάρους (δύναμη με υπολογίσιμο οικονομικό, τεχνολογικό και πολιτισμικό βάρος, αλλά και με ασύλληπτες ανισότητες) γίνεται ταυτόχρονα παράγοντας υγειονομικής απορρύθμισης παγκόσμιας εμβέλειας αλλά και κρίσiμη παράμετρος στη γεωπολιτική διελκυστίνδα. Η πορεία που θα πάρει η Ινδία θα κρίνει πολλά για τους παγκόσμιους συσχετισμούς και η πρωτοβουλία Μπάιντεν για τις πατέντες βλέπει και προς τα εκεί.
Οι «από κάτω»: Πολιτική αδυναμία επί εδάφους ελλοχευουσών αντισυστημικών διαθέσεων
Από τη μια η πανδημία δεν έχει φέρει μέχρι στιγμής μεγάλα γεγονότα κοινωνικών αντιδράσεων. Η μέχρις ώρας εμφανιζόμενη διεθνούς κλίμακας πολιτική αδυναμία των μεγάλων κοινωνικών πλειοψηφιών φαίνεται πολυπαραγοντική και αναδεικνύει την ανάγκη σύνθετων ερμηνευτικών σχημάτων. Όμως επίσης ευδιάκριτα είναι τα σημάδια σοβαρών κλονισμών της κοινωνικής εμπιστοσύνης και συναίνεσης που φτάνουν (και σε αυτό η διαχείριση της πανδημίας έχει αποφασιστική συμβολή) μέχρι την αμφισβήτηση των σχημάτων και των θεσμών οργάνωσης της «κοινής λογικής» (επιστημονικός λόγος στη σύμφυσή του με την πολιτική). Μέσα σε ένα συνειδησιακό τοπίο τεράστιων αντιφάσεων και θολούρας και με ισχυρές τις επιδράσεις της κυρίαρχης «βαθιάς» ιδεολογίας (ατομισμός, καταναλωτισμός, ιδιωτεία) εμφανίζονται πάντως κάποιοι κόμβοι που ορίζουν κοινωνικές στάσεις μαζικού χαρακτήρα. «Ελευθερία» (οι αντιδράσεις απέναντι στα lockdown και όσα αυτές τροφοδοτούν γίνονται κεντρικό ζήτημα), «ανισότητες και αποκλεισμοί», «αποτελεσματικότητα», «κοινωνική ασφάλεια». Ένα μέτρο του πως υπολογίζονται αυτά από τους κυρίαρχους είναι η συντονισμένη επιθετικότητα απέναντι στον «μεταλαϊκισμό» (και αυτό το «μετά» δείχνει το πέρασμα σε νέα φάση) και την «καθυστερημένη» («ψεκασμένη» για να μιλήσουμε με πιο οικείους όρους) συνείδηση της κοινωνίας. Η προσπάθεια τους να τσουβαλιάσουν κάθε κοινωνική αντίδραση σε αυτά τα πλαίσια αποκαλύπτει τον πατερναλιστικό, ολιγαρχικό χαρακτήρα του κοινωνικού τους σχεδίου.
Δύο ζητήματα σαν συμπέρασμα: α) Η θολούρα δεν καταργεί την πάλη των τάξεων. Και σε αυτή την πάλη οι αντιφατικές εκδηλώσεις της κοινωνικής συνείδησης δεν μπορούν να καταλήγουν να θολώνουν το με «ποιούς είμαστε». β) Γίνεται, με τη συμβολή και της πανδημίας, πιο φανερή η αναγκαιότητα μιας «νέας τάξης πραγμάτων». Οι κυρίαρχοι έχουν κατανοήσει ότι το σχέδιο πρέπει να είναι ολιστικό. «Εμείς»;
