Κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Σάκκουλα το βιβλίο του Δημήτρη Τραυλού-Τζανετάτου «Το εργατικό δίκαιο στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση. Ψηφιοποίηση, ρομποτική και τεχνητή νοημοσύνη». Πρόκειται για ένα εξόχως ενδιαφέρον πόνημα –συνέχεια του πλούσιου επιστημονικού έργου του συγγραφέα και ομότιμου καθηγητή του Εργατικού Δικαίου της Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών– που καταπιάνεται με ένα υπερσύγχρονο ζήτημα μεγάλης σημασίας: τις επιπτώσεις που έχει η λεγόμενη τέταρτη βιομηχανική επανάσταση στις εργασιακές σχέσεις και, κατ’ επέκταση, στην κοινωνία και στο εργατικό δίκαιο – αφού κι αυτό υπόκειται σε αυτό που θα αποκαλούσαμε, με παλιότερους όρους, κοινωνικό και ταξικό συσχετισμό.
Όπως φροντίζει να κατατοπίσει τον αναγνώστη ο συγγραφέας στο προλογικό σημείωμά του, το ενδιαφέρον σήμερα σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο των επιστημόνων, των πολιτικών και του συνδικαλιστικού κινήματος, συγκεντρώνεται στη λεγόμενη τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, η οποία αποτελεί βασικά μετεξέλιξη της ψηφιακής επανάστασης. Οι κύριες εκφάνσεις της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης είναι η ρομποτική τεχνολογία, εμβολιασμένη από τεχνητή νοημοσύνη, τα εξελιγμένα λογισμικά και τα «έξυπνα» ρομπότ τελευταίας γενιάς – και οι συνέπειές τους στον κόσμο της εργασίας και της απασχόλησης γενικότερα.
Οι διαρκείς αναδιαρθρώσεις του κεφαλαίου τις τελευταίες 4-5 δεκαετίες, από τα μέσα της δεκαετίας του ’70 μέχρι τις μέρες μας, έφεραν τεράστιες αλλαγές στον κόσμο της εργασίας και τροφοδότησαν τη δυναμική αντικατάστασης της ζωντανής εργασίας από τη νεκρή αντικειμενοποιημένη εργασία. Τώρα η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, που διαφημίζεται από το 2016 κάθε χρόνο στο Διεθνές Φόρουμ του Νταβός και ήδη εφαρμόζεται σε πολλούς τομείς της οικονομίας, δημιουργεί μια νέα κατάσταση, που τις συνέπειές της τις αντιλαμβανόμαστε με σχετική καθυστέρηση. Γι’ αυτό ο διάλογος αφορά το μέλλον (ή το τέλος) της εργασίας ή (και) του καπιταλισμού. Η δυναμική αυτή έχει οδηγήσει, όπως παρατηρεί ο συγγραφέας, «στη δημιουργία δύο, διαφορετικού ιδεολογικοπολιτικού και φιλοσοφικού προσανατολισμού, εκδοχών ντετερμινιστικής θεώρησης και ερμηνείας της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης: της ενδοσυστημικής τεχνοφοβικής (π.χ. Rifkin) και της αντισυστημικής τεχνοουτοπικής (π.χ. Hardt-Negri)».
Ο Δ. Τραυλός-Τζανετάτος δεν παρουσιάζει μόνο την εξέλιξη και τη φύση της αποκαλούμενης τέταρτης επανάστασης και τις επιπτώσεις της στον κόσμο της εργασίας και της κοινωνίας, αλλά και παίρνει μέρος στη συζήτηση. Η επιμονή στο απόσπασμα για τις μηχανές στα Grundrisse του Μαρξ και τις πολλαπλές ερμηνείες που αυτό τροφοδότησε, δείχνει πως ο συγγραφέας ενδιαφέρεται για το ζήτημα από την πλευρά της ζωντανής εργασίας, ενδιαφέρεται για την υπεράσπισή της και τη χειραφέτηση από τα δεσμά των καπιταλιστικών σχέσεων
Παρουσίαση του βιβλίου
Το βιβλίο χωρίζεται σε τέσσερα μέρη τα οποία αποτελούν μεν αυτοτελείς μελέτες, συγκροτούν ωστόσο μια αδιάσπαστη, θεματική και συστηματική ενότητα. Στο πρώτο μέρος (σ. 1-122) εξετάζεται η εξέλιξη από την τρίτη στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, δηλαδή από την περίοδο της πληροφορικοποίησης (πληροφορική, τηλεματική, διαδίκτυο) στην ψηφιακή (έκρηξη ψηφιοποίησης, ρομποτική, τεχνητή νοημοσύνη) και τις αλλαγές που επιφέρει στις εργασιακές σχέσεις. Οι νέες τεχνολογίες προκαλούν μεγάλες αναστατώσεις στις σχέσεις εργασίας: η χωροχρονική ρευστοποίηση της εργασίας, η διαρκής διαθεσιμότητα του εργαζόμενου, το crowdworking, το ψηφιακό στρες και η γενίκευση της ηλεκτρονικής επιτήρησης είναι μερικές από αυτές. Με τη σειρά τους, οι αναστατώσεις αυτές επιφέρουν πολλές αλλαγές και γεννούν νέα ζητήματα, όπως είναι η ασφάλεια των εργαζομένων από τη συμβίωσή τους με ρομποτικά συστήματα στους χώρους εργασίας, ζητήματα αστικής ευθύνης από τη ζημιογόνα λειτουργία των ρομπότ, και ζητήματα που σχετίζονται με την αυτοματοποίηση των διαδικασιών προσλήψεων, απολύσεων και άσκησης του διευθυντικού δικαιώματος. Και φυσικά το πρωτόγνωρο σε έκταση και σημασία ζήτημα της τεχνολογικής ανεργίας.
Στο δεύτερο μέρος (σ. 123-144) εξετάζεται για πρώτη φορά στη χώρα μας το ιδιαίτερα επίκαιρο ζήτημα του crowdworking, που αποτελεί εκδήλωση της οικονομίας της πλατφόρμας στον τομέα της απασχόλησης και δημιουργεί πολλαπλά προβλήματα με την απορρύθμιση των σχέσεων εργασίας και ανατροπή της θεμελιακής προστατευτικής αρχής.
Το τρίτο μέρος (σ. 145-216) πραγματεύεται την πορεία του εργατικού δικαίου. Σε αυτό επιχειρείται μια κριτική προσέγγιση της διαγραφόμενης μετάλλαξης του εργατικού δικαίου μέσα από την προϊούσα αποσταθεροποίηση βασικών εννοιών του, όπως η εκμετάλλευση, ο μισθωτός, ο εργοδότης και η αρχή της εύνοιας.
Το τέταρτο μέρος (σ. 217-266) αφορά το κρίσιμο και επίκαιρο ζήτημα του μέλλοντος της εργασίας και του καπιταλισμού και τις συζητήσεις που έχουν τροφοδοτήσει όλες αυτές οι αλλαγές κατά την τελευταία δεκαετία. Σε αυτό εξετάζεται κριτικά η βασικά ντετερμινιστική, τεχνοφοβική ή τεχνοουτοπική θεώρηση της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης.
Ένα εξαιρετικό και κατατοπιστικό έργο
Στο ιδιαίτερα πενιχρό τοπίο της σκέψης στη χώρα μας και εν μέσω σιωπής της διανόησης γύρω από τα βασικά και κρίσιμα ζητήματα, το βιβλίου του Δ. Τραυλού-Τζανετάτου είναι μια ευχάριστη έκπληξη που προξενεί θαυμασμό. Με συνοπτικό και επιχειρηματολογημένο τρόπο κατατοπίζει επαρκώς τον αναγνώστη για το θέμα που πραγματεύεται. Ο αναγνώστης αμέσως αποκτά την αίσθηση πως έρχεται σε επαφή με έναν επιστήμονα-διανοούμενο που κατέχει καλά το αντικείμενο με το οποίο καταπιάνεται, και ο οποίος είναι εξαιρετικά ενημερωμένος για τη συζήτηση που διεξάγεται διεθνώς γύρω από τα κρίσιμα ζητήματα της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης και τα διακυβεύματά της. Και μόνο οι υποσημειώσεις που διατρέχουν το βιβλίο (συνολικά 1.292) συνιστούν τεράστιο πλούτο βιβλιογραφικών αναφορών, και πηγή ενημέρωσης για τον διάλογο που γίνεται σχετικά με τα θέματα αυτά.
Ο Δ. Τραυλός-Τζανετάτος δεν παρουσιάζει μόνο την εξέλιξη και τη φύση της αποκαλούμενης τέταρτης επανάστασης και τις επιπτώσεις της στον κόσμο της εργασίας και της κοινωνίας, αλλά και παίρνει μέρος στη συζήτηση. Η επιμονή στο απόσπασμα για τις μηχανές στα Grundrisse του Μαρξ και τις πολλαπλές ερμηνείες που αυτό τροφοδότησε, δείχνει πως ο συγγραφέας ενδιαφέρεται για το ζήτημα από την πλευρά της ζωντανής εργασίας, ενδιαφέρεται για την υπεράσπισή της και τη χειραφέτηση από τα δεσμά των καπιταλιστικών σχέσεων. Εκείνο που χρήζει ιδιαίτερης μνείας αναφορικά με το βιβλίο αυτό είναι το ασύνηθες, αν όχι σπάνιο σε έργα καθηγητών Νομικής, ωστόσο άκρως αναγκαίο για μελετητή των εργασιακών σχέσεων στοιχείο της κριτικής και διεπιστημονικής προσέγγισης του εργασιακού φαινομένου. Το στοιχείο αυτό διατρέχει όλο το έργο του καθηγητή Δ. Τραυλού-Τζανετάτου. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι ο συγγραφέας αναφέρεται στο επίμαχο απόσπασμα ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’70. Δεν είναι άλλωστε τυχαία η επισήμανση του ομότιμου καθηγητή του εργατικού δικαίου Άρι Καζάκου, η οποία αναφέρεται στο συνολικό έργο του συγγραφέα για την αδιάλειπτη παρουσία του στον αγώνα για κοινωνική χειραφέτηση. Η αφιέρωση του βιβλίου στο «ψηφιακό προλεταριάτο» μαρτυρεί του λόγου το αληθές.
Το θεωρητικό και επιστημονικό του έργο –για όποιον πραγματικά ενδιαφέρεται για τον κόσμο της εργασίας– βοηθά να γίνουν φανερές όλες οι πτυχές του δυστοπικού περιβάλλοντος που προετοιμάζουν οι αναδιαρθρώσεις στην εποχή του ψηφιακού καπιταλισμού. Ταυτόχρονα παρέχει γνώση και προβληματισμό για ένα από τα κυριότερα ζητήματα της εποχής μας: Το «μέλλον» ή το «τέλος» της εργασίας δεν πρόκειται να κριθεί στο έδαφος κανενός τεχνολογικού ή οικονομικού ντετερμινισμού, αλλά θα χρειαστεί η ανάδυση μιας «νέας συνείδησης» που θα συνοψίσει και θα αδράξει σε γενικές γραμμές την πραγματικότητα και την πάλη (τις αντιθέσεις) που ξετυλίγονται μπροστά στα μάτια μας.
Όπως και να το κάνουμε, η λεγόμενη τέταρτη βιομηχανική επανάσταση αποτελεί ένα τεράστιο κομβικό σημείο τόσο για το σύστημα και τις εγγενείς αντιθέσεις του, όσο και για τη διαιώνιση της υποταγής ή, αντίθετα, τη χειραφέτηση του κόσμου της ζωντανής εργασίας με την ευρεία έννοια του όρου, δηλαδή του τεράστιου σύγχρονου προλεταριάτου – του χεριού και του μυαλού– στις πολλαπλές εκδοχές του και τις κατατμήσεις που έχει υποστεί.
Για το βιβλίο και τα θέματα που θίγει όπως φαίνεται θα ξαναμιλήσουμε.
INFO
Το εργατικό δίκαιο στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση
Ψηφιοποίηση, ρομποτική και τεχνητή νοημοσύνη
Συγγραφέας: Δημήτριος Α. Τραυλός-Τζανετάτος
ISBN: 978-960-568-971-1
Σελίδες: 266
Τιμή: 24,00
Εκδόσεις Σάκκουλα
