Του Δημήτρη Κωτσάκη
Ο φασισμός
Κεντρικός στην ομιλία είναι ο εστιασμός στην ενότητα φασιστικής ιδεολογίας και πολιτικής, στη βάση ότι είναι λάθος η επικέντρωση στις πολιτικές πράξεις του φασισμού και η περιθωριοποίηση της φασιστικής ιδεολογίας. Καθώς με αυτόν τον τρόπο αποφεύγεται ο εγγενής στο σύγχρονο κράτος εκφασισμός των κοινωνικών σχέσεων στο σύνολό τους και όχι των πολιτικών σχέσεων ιδιαίτερα.
Οι ιδεολογικές θέσεις του φασισμού συνοψίζονται στα ακόλουθα. Ο πόλεμος και ο μιλιταρισμός είναι η αρχή του. Το έθνος και ο εθνικισμός είναι το θεμέλιό του. Το απόλυτο της εξουσίας -η ενότητα οικονομικής και πολιτικής εξουσίας- είναι η κοινωνική του ολοκλήρωση. Ο κοινωνικά ολοκληρωμένος φασισμός μεταφέρει τον εγγενή στην κεφαλαιοκρατική κοινωνία οικονομικό δεσποτισμό σε έναν ανατρεπτικό της αστικής δημοκρατίας πολιτικό δεσποτισμό.
Ως προς το απόλυτο της εξουσίας που ολοκληρώνει κοινωνικά τον φασισμό, υποδειγματικός είναι ο λόγος που εκφώνησε ο Χίτλερ στη Λέσχη των Βιομηχάνων το 1932. Από αυτόν τον λόγο αναδύονται οι ακόλουθες αρχές. Η ανισότητα: «Οι άνθρωποι έχουν διαφορετική απόδοση». Η ιεραρχία: «Η απόλυτα αντιδημοκρατική αρχή της χωρίς όρους αυταρχικής εξουσίας πάνω στη βάση και η απόλυτη υπευθυνότητα στην κορυφή». Και, ως επιστέγασμα, ο νόμος του αρχηγού (Führerprinzip): Ο λόγος του αρχηγού υπερβαίνει τους γραπτούς νόμους του κράτους.
Οι δύο μορφές του φασισμού
Ο φασισμός δεν είναι ενιαίος, o νέος φασισμός διαφέρει από τον παλιό. Η διάκριση γεννήθηκε από την κρίση της δεκαετίας του 1970, η έξοδος από την οποία ήταν η αρχή του τέλους για το έθνος-κράτος. Η τομή είναι καθοριστική. Η ιστορική ενότητα έθνους και κράτους καταρρέει, ο νέος φασισμός αναπτύσσεται διακεκριμένα ως εθνικός φασισμός και κρατικός φασισμός, σε αντιδιαστολή με τον παλιό φασισμό που ήταν αδιαίρετα εθνικός-κρατικός. Η διάκριση των δύο μορφών του φασισμού συγκροτείται στο θεμέλιο της φασιστικής σκέψης: το έθνος.
Για τον κρατικό φασισμό, το έθνος έχει καθαρά πολιτισμική ταυτότητα, δεν έχει φυλετικό χαρακτήρα. Κεντρική ιδέα είναι η εδαφική κυριαρχία. Ο όρος «έθνος» αναφέρεται στο κοινωνικό σώμα του κράτους. Για τον εθνικό φασισμό, σε αντιδιαστολή με τον κρατικό, το έθνος έχει φυλετικό χαρακτήρα. Κεντρική ιδέα είναι η ενότητα αίματος. Η σχέση έθνους και κράτους τώρα αντιστρέφεται: Το έθνος δεν ορίζεται από το κράτος αλλά, αντίστροφα, το έθνος ορίζει το κράτος. Κατά την υποδειγματική διατύπωση του ναζιστικού κόμματος, «Μόνο μέλη του έθνους μπορούν να είναι πολίτες του κράτους. Μόνο αυτοί με γερμανικό αίμα, ανεξαρτήτως πεποιθήσεων, μπορούν να είναι μέλη του έθνους. Συνεπώς, κανείς Εβραίος δεν μπορεί να ανήκει στο έθνος». Ακολουθεί το ολοκαύτωμα, η «εθνική κάθαρση» του γερμανικού κράτους.
Κρατικός φασισμός
Η διαφορά των δύο μορφών του κρατικού φασισμού, παλιού και νέου, είναι κεντρική στη σχέση φασισμού και πολιτεύματος. Μένοντας στα 3 κατά τον Αριστοτέλη πολιτεύματα, του ενός, των ολίγων και των πολλών και βλέποντάς τα από την ταξική οπτική της αστικής κοινωνίας ως αστική δικτατορία, ολιγαρχία του πλούτου και αστική δημοκρατία, τίθεται το ερώτημα σε τι αντιστοιχεί ο φασισμός. Την απάντηση δίνει η διαλεκτική του αστικού πολιτεύματος: Η αντίθεση αστικής δημοκρατίας (θέση) και αστικής δικτατορίας (άρνηση), και η υπέρβασή της από την ολιγαρχία του πλούτου (άρνηση της άρνησης). Η πολιτειακή διάσταση της κρίσης του ’70 είναι το πέρασμα από τη συμπληρωματικότητα αστικής δημοκρατίας-δικτατορίας (διαλεκτική αντίθεση) στη μοναδικότητα της ολιγαρχίας του πλούτου (διαλεκτική υπέρβαση της αντίθεσης).
Ο παλιός κρατικός φασισμός αντιστοιχεί στη συμπληρωματικότητα εθνικής δημοκρατίας-δικτατορίας. Σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο ο φασισμός είναι αστική δικτατορία. Η συμπληρωματικότητα θεμελιώνεται στο ότι, στο πλαίσιο του έθνους-κράτους, η δημοκρατία είναι το κανονικό καθεστώς, ενώ η δικτατορία είναι το καθεστώς της έκτακτης ανάγκης. Και η συμπληρωματικότητα συνίσταται στην ταξική αναγκαιότητα του έκτακτου καθεστώτος για την «κρατική σωτηρία» από τον «εσωτερικό κίνδυνο». Μην ξεχνάμε ότι η δικτατορική εξουσία δόθηκε στον Χίτλερ από το γερμανικό Κοινοβούλιο με 444 ψήφους υπέρ και 94 κατά (αποκλειστικά σοσιαλδημο-κρατικές). Και ότι η αντίστοιχη εξουσία δόθηκε στον Μεταξά από το ελληνικό Κοινοβούλιο με 241 ψήφους υπέρ και 16 κατά (αποκλειστικά κομμουνιστικές).
Ο νέος κρατικός φασισμός αντιστοιχεί στη μοναδικότητα της υπερεθνικής ολιγαρχίας του πλούτου. Στο ιστορικό πλαίσιο του υπερεθνικού κράτους η έκτακτη ανάγκη ενσωματώνεται στην κανονικότητα. Η μοναδικότητα θεμελιώνεται στο ότι στο νέο αστικό πολίτευμα η έκτακτη ανάγκη δεν υπάρχει ως εξαίρεση, είναι εγγεγραμμένη στον κανόνα. Η μοναδικότητα του ολιγαρχικού αστικού πολιτεύματος καθορίζει τη θεμελιώδη θέση του νέου κρατικού φασισμού. Οι φασιστικοί δεσμοί ολοκληρωτικής εξουσίας περιέχονται στην ολιγαρχία του πλούτου, χωρίς να τη μετατρέπουν σε αστική δικτατορία.
Θεμελιώδης στον νέο κρατικό φασισμό είναι η νέα Führerprinzip: Ο νόμος της αρχηγίας. Το νέο εδώ είναι ότι ο νόμος δεν είναι νόμος του δικτάτορα αρχηγού αλλά της ολιγαρχικής αρχηγίας. Και το καθοριστικό στη διαφορά είναι ότι η αρχηγία θεμελιώνεται σε έναν σκοπίμως ακαθόριστο και αφανή τρόπο ανάδυσης του αρχηγικού πολιτικού σώματος από το οικονομικό σώμα της ολιγαρχίας του πλούτου. Στην κοινωνία του θεάματος, η διαμεσολαβημένη από τα Μαζικά Μέσα Επικοινωνίας εκλογική ανάδειξη της κρατικής ηγεσίας είναι διαδικασία κοινοβουλευτικής νομιμοποίησης της αναδυόμενης από την ολιγαρχία του πλούτου αρχηγίας.
Ο νόμος της αρχηγίας συνίσταται στο ότι ο λόγος της αρχηγίας υπερβαίνει τους γραπτούς νόμους του κράτους. Μια απλή εφαρμογή του νόμου είναι οι κυβερνητικές «πράξεις νομοθετικού περιεχομένου». Η γενική κατεύθυνσή του είναι η υπαγωγή των νομοθετικών και δικαστικών λειτουργιών της κρατικής εξουσίας στην εκτελεστική της λειτουργία. Ο νόμος της αρχηγίας είναι το απόλυτο της εκτελεστικής κρατικής εξουσίας.
Εθνικός φασισμός
Το κεντρικό θέμα του εθνικού φασισμού είναι η σχέση του με τον κρατικό φασισμό: ο ανταγωνισμός και η συνεργασία της εθνικής μορφής του νέου φασισμού με την κρατική του μορφή, σε αντιδιαστολή με τη σύνθεση των δύο μορφών του παλιού φασισμού.
Ανταγωνισμός. Ο νέος κρατικός φασισμός είναι οργανικός στην κατεύθυνση της μοναδικότητας του ολιγαρχικού πολιτεύματος. Αλλά σε αυτήν την κατεύθυνση, το ολιγαρχικό πνεύμα του υπερεθνικού κρατικού φασισμού αντιτίθεται στο δικτατορικό πνεύμα του εθνικού φασισμού. Εξού και ο ανταγωνισμός που φτάνει έως την ακραία πολιτική σύγκρουση. Παραδειγματική είναι η σύγκρουση Κράτους και Χρυσής Αυγής. Είναι λάθος να θεωρούμε ότι τα φασιστικά στοιχεία του κρατικού μηχανισμού -που είναι ήδη ορατά στο αστυνομικό σώμα- δεν είναι παρά διεισδύσεις του εξωτερικού προς το κράτος εθνικού φασισμού. Είναι επίσης, και κυρίως, τα εσωτερικά στο ολιγαρχικό κράτος αναδυόμενα στοιχεία του κρατικού φασισμού. Στη δυναμική της, η σύγκρουση του κράτους με τον εθνικό φασισμό δεν οφείλεται στα δημοκρατικά κατάλοιπα του ολιγαρχικού κράτους αλλά σε αυτό το ίδιο. Η σύγκρουση είναι το όριο του ανταγωνισμού.
Συνεργασία. Για την κατανόηση της συνεργασίας του κρατικού με τον εθνικό φασισμό, κεντρική είναι η φασιστική ενότητα οικονομικής και πολιτικής εξουσίας. Η συνεργασία συνοψίζεται σε μια σειρά πέντε οικονομικών-πολιτικών βημάτων.
α) Συγκεντρώνονται αλλοεθνείς μετανάστες στις εθνικές αγορές εργασίας σε θέσεις φτηνής εργατικής δύναμης.
β) Μέσω της συγκέντρωσης αυτής, μειώνεται η αξία της εργατικής δύναμης και αυξάνεται ο βαθμός εκμετάλλευσης.
γ) Η τοπική αύξηση του πληθυσμού λόγω της μετανάστευσης οδηγεί στην αύξηση της δομικής ανεργίας και, μέσω του ανταγωνισμού για τις θέσεις εργασίας, οδηγεί στη διατήρηση του υψηλού βαθμού εκμετάλλευσης.
δ) Η κλιμάκωση του ανταγωνισμού για τις θέσεις εργασίας έχει δύο συμπληρωματικές συνέπειες. Αφενός, την αποδυνάμωση έως διάλυση των ταξικών εργατικών ενώσεων. Αφετέρου, την ανάπτυξη μορφωμάτων του εθνικού φασισμού σε κάθε εθνική κοινότητα.
ε) Η ταξική σύγκρουση κεφαλαίου-εργασίας υποκαθίσταται από τη διαμεσολαβημένη από τον φασισμό εθνική σύγκρουση εργασίας-εργασίας.
Το όριο της συνεργασίας εθνικού και κρατικού φασισμού
Η συνεργασία των δύο μορφών του νέου φασισμού αποσκοπεί στην καταστολή του κοινωνικού κινήματος. Αλλά ο ανταγωνισμός θέτει ένα όριο στη συνεργασία, που εκφράζεται ως «ταύτιση των άκρων». Μετά από αυτό το όριο, ο κρατικός φασισμός ταυτίζει κατασταλτικά τον εθνικό φασισμό με το κοινωνικό κίνημα νομιμοποιώντας την καταστολή του κοινωνικού κινήματος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η τροποποίηση του άρθρου 187 του Ποινικού Κώδικα, που καθιστά κακούργημα με ποινή κάθειρξης μέχρι 10 χρόνια όχι την τέλεση μιας εγκληματικής πράξης αλλά τη συμμετοχή και μόνο σε μια «εγκληματική οργάνωση». Το σημαντικό είναι ότι με τον ίδιο νόμο παραπέμπονται στη Δικαιοσύνη την ίδια στιγμή: τα στελέχη της φασιστικής οργάνωσης για τους φόνους που διέπραξε η Χρυσή Αυγή, και οι κάτοικοι της Ιερισσού για την αντίστασή τους στον επικείμενο φυσικό θάνατο ανθρώπων και περιβάλλοντος που απεργάζεται η εταιρία Ελληνικός Χρυσός.
* Ο Δημήτρης Κωτσάκης είναι Επίκουρος Καθηγητής του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ.
Το κείμενο αποτελεί εκτενές απόσπασμα από την ομιλία του στη συζήτηση Ο λαός απέναντι στον φασισμό: 1940-Πολυτεχνείο-Σήμερα, που διοργάνωσε η Αντιφασιστική Κίνηση Πανεπιστημιακών Θεσσαλονίκης στις 13/11/2013, στο Αμφιθέατρο της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ.
