Ένα πακέτο τσιγάρα είναι η αφορμή.
«Πώς είναι δυνατόν να αγνοείς –εσύ, ένας πρώην μανιώδης καπνιστής!– την ελληνική καταγωγή της καπνοβιομηχανίας; Πώς είναι δυνατόν να μην έχεις ακούσει ποτέ για το βερολινέζικο παρελθόν της;»
Ο ηλικιωμένος ήρωας του βιβλίου –Έλληνας που ζει στο Βερολίνο– ακούει εμβρόντητος αυτά τα λόγια από τον γιο του καθώς επιστρέφουν έπειτα από μια γιορτή στο σπίτι. Μια γιορτή όπου είδε μια κοπέλα να καπνίζει τσιγάρα Muratti.
Το ίδιο βράδυ αρχίζει την έρευνα. Οι πληροφορίες στο διαδίκτυο λιγοστές. Πράγματι, όπως γράφει και ο συγγραφέας, λιγοστά στοιχεία μπορεί να βρει κανείς κοιτάζοντας π.χ. στη Βικιπαίδεια, όπου αναφέρεται πως η καπνοβιομηχανία ιδρύθηκε το 1821 στη Κωνσταντινούπολη από τον Βασίλειο Μουράτογλου. Μετά την καθιέρωση του μονοπωλίου στον καπνό από την Οθωμανική Αυτοκρατορία η έδρα μεταφέρθηκε στο Βερολίνο (1885) και παράλληλα ιδρύθηκε παράρτημά της στο Λονδίνο (1887) και στο Μάντσεστερ.
Αυτές οι λίγες πληροφορίες, μαζί με μια ασπρόμαυρη διαφήμιση –που παραθέτουμε κι εδώ– δεν επαρκούν στον ήρωα του βιβλίου του Χρήστου Αστερίου «Μικρές αυτοκρατορίες – MURATTI / Ένας αποχαιρετισμός» (εκδόσεις Πόλις). Ξεκινά μια συναρπαστική έρευνα στα αρχεία, απ’ όπου ανασύρονται και οι φωτογραφίες που παρουσιάζονται στο βιβλίο και σκιαγραφείται μια ξεχασμένη και εν πολλοίς άγνωστη ιστορία, αφού ελάχιστα διασώζονται σχετικά με τη σημαντική αυτή οικογένεια. Το σύντομο αυτό βιβλίο καταφέρνει να ανασυνθέσει μια ολόκληρη εποχή, που μόνο ελάχιστα έχουν μείνει σήμερα για να τη θυμίζουν.
Το 1939 η διοίκηση του γερμανικού στρατού κατέλαβε ολόκληρο το εργοτάξιο παραγωγής που βρισκόταν στην Köpenicker Straße. Η εταιρεία μετακόμισε, αλλά τρία χρόνια αργότερα το εργοστάσιο έκλεισε από τους Ναζί. Τα τσιγάρα πουλιόντουσαν πια στη μαύρη αγορά για εξωφρενικές τιμές.
Πάντως, το εργοστάσιο γλίτωσε από την καταστροφή: «Μετά τη λήξη του πολέμου, διακόσιοι εργάτες επέστρεψαν για να βάλουν μπρος τις μηχανές… Ήταν δυστυχώς πολύ αργά: ο κόσμος θα γύριζε την πλάτη στην Ανατολή προτιμώντας τα αμερικάνικα καπνά. Η ζήτηση για τα τσιγάρα Muratti θα ατονήσει σταδιακά.»
Σε επιστολή που παρατίθεται στο βιβλίο, τον Οκτώβριο του 1976, η εταιρεία Μάρτιν Μπρίνκαμν, κάτοχος του σήματος, ζητά την άμεση διαγραφή του εργοστασίου όπου πραγματοποιούνταν η παραγωγή των τσιγάρων από τα μητρώα του Περιφερειακού γραφείου, καθώς οι προβλέψεις για βελτίωση της κατάστασης στην αγορά του τσιγάρου διαψεύστηκαν…
Το βρετανικό παράρτημα εξαγοράστηκε από τη Philip Morris International.
Από τα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία είναι τα όσα ανακαλύπτει στη Μεγάλη Βρετανία, όπου από το 1905, στα νησιά της Μάγχης, με πρωτοβουλία του υποκαταστήματος της εταιρείας στο Τζέρσι εγκαινιάστηκαν ποδοσφαιρικοί αγώνες με έπαθλο το «Κύπελλο Muratti»:
«Έκτοτε, με ελάχιστες εξαιρέσεις, πραγματοποιούνται ανελλιπώς. Η βαρύτιμη σφυρήλατη κούπα φυλάσσεται πλέον στη θυρίδα της τοπικής τράπεζας. Στιλβώνεται κάνοντας την εμφάνισή της μονάχα τη βραδιά του τελικού. Ένα ασημένιο όνειρο που στοιχειώνει τα όνειρα ποδοσφαιρικών ηρώων εν αναμονή…»
Συνέντευξη στον Κώστα Στοφόρο
Πώς αποφασίσατε να ασχοληθείτε με την εταιρεία Muratti και την ιστορία των ιδρυτών της;
Παρότι μη καπνιστής ο ίδιος ξεκίνησα να αναζητώ στοιχεία για τη συγκεκριμένη καπνοβιομηχανία την περίοδο που ζούσα στο Βερολίνο. Είχα ακούσει τυχαία πως οι ιδρυτές της ήταν ελληνικής καταγωγής, στοιχείο που μου κέντρισε το ενδιαφέρον. Αναρωτήθηκα πώς είναι δυνατόν να έχει εξαφανιστεί κάθε ίχνος τους από μια πόλη στην οποία κάποτε μεγαλούργησαν και άρχισα να κάνω γενικότερες σκέψεις για τη λήθη και τη μοίρα που επιφυλάσσεται στον καθένα μας.
Χρειάστηκε να ταξιδέψετε κι εσείς αναζητώντας πληροφορίες και ερευνώντας αρχεία;
Επισκέφθηκα δύο αρχεία και κάμποσα κτίρια στο Βερολίνο (παλιά εργοστάσια της εταιρείας), ταξίδεψα στο Μάντσεστερ αναζητώντας πληροφορίες στο αρχείο του τοπικού ποδηλατικού συλλόγου, αντιπρόεδρος του οποίου διετέλεσε ο Δημοσθένης Μουράτι (ήδη από το 1899) κι ύστερα συνέχισα στο Τζέρσι, ένα νησί στη Μάγχη όπου ακόμα και σήμερα διεξάγεται το ποδοσφαιρικό πρωτάθλημα Muratti. Τα ευρήματα ήταν ελάχιστα παρά το γεγονός ότι η συγκεκριμένη καπνοβιομηχανία υπήρξε πρωτοπόρος και μεσουράνησε στον ευρωπαϊκό χώρο για μεγάλο χρονικό διάστημα. Όσο πηγαίνουμε προς τα πίσω τα ίχνη της χάνονται. Για τη δε πρώτη περίοδο της Κωνσταντινούπολης δεν κατάφερα να βρω το παραμικρό.
Η ιστορία των Muratti θα πρέπει να διαβαστεί ως ένα παράδειγμα μικρής αυτοκρατορίας που παραδόθηκε ολοκληρωτικά στη λήθη
Πιστεύετε πως μπορεί προσεχώς να έρθουν στο φως κι άλλα στοιχεία;
Το κείμενο είναι πια οριστικό. Γράφτηκε όταν είχα στην κατοχή μου συγκεκριμένο αριθμό ντοκουμέντων. Προέκυψε ένα αφήγημα βασισμένο στην έλλειψη στοιχείων. Θα μου προκαλούσε μεγάλη χαρά αν έβγαινε στο φως άγνωστο αρχειακό υλικό αλλά αυτό σε τίποτα δεν θα άλλαζε το δημοσιευμένο κείμενο. Άλλωστε η ιστορία της εταιρείας Muratti είναι η αφορμή να ειπωθούν πράγματα πέρα και πάνω απ’ αυτή.
Διαλέξατε ένα ιδιότυπο είδος αφήγησης, που η μυθοπλασία είναι σε ισορροπία με την πραγματική έρευνα. Τι σας ώθησε σε αυτή την επιλογή;
Το ίδιο το θέμα και η απόφαση να συναρμόσω διαφορετικά είδη λόγου σ’ ένα υβριδικό αφήγημα και όχι να γράψω μυθιστόρημα. Επιχείρησα διάφορους πειραματισμούς αναδιατάσσοντας κείμενα, προσθέτοντας και αφαιρώντας ντοκουμέντα. Η λογοτεχνία δίνει ελευθερίες, επιτρέπει παρεκκλίσεις: αυτή είναι, άλλωστε, η δύναμη και η γοητεία της.
Θα υπάρξουν κι άλλες «Μικρές αυτοκρατορίες»;
Δεν πρόκειται για σειρά βιβλίων αλλά για αυτοτελές αφήγημα. Η ιστορία των Muratti θα πρέπει να διαβαστεί ως ένα παράδειγμα μικρής αυτοκρατορίας που παραδόθηκε ολοκληρωτικά στη λήθη. Στην πορεία της μπορούμε να δούμε την αναπότρεπτη μοίρα που επιφυλάσσεται στον καθένα από εμάς και να εκτιμήσουμε κάθε στιγμή της ζωής μας.
