Ο στίχος-κραυγή της Κατερίνας Γώγου γίνεται όλο και πιο επίκαιρος. Ο έλεγχος του νου έχει εξελιχθεί σε χάι-τεκ επιστήμη και οι επιχειρηματίες έχουν πλέον ξεπεράσει το κράτος στις πλάτες του οποίου στηρίζονται. Οι σύγχρονες μεγάλες τεχνολογικές εταιρίες επιδιώκουν να ελέγχουν το νου και να εξαρτούν τον πελάτη από το προϊόν και την πλατφόρμα τους. Ενώ παλιότερα το κύριο μέσο ήταν να πείθουν τον υποψήφιο πελάτη ότι το προϊόν τους είναι το καλύτερο, το φθηνότερο, το ωραιότερο κ.λπ., τώρα δεν αρκούνται σ’ αυτό, αλλά δημιουργούν με διάφορες πολύ εξελιγμένες τεχνικές μία διαρκή και στενή εξάρτηση του πελάτη από την πλατφόρμα τους. Μια εξάρτηση δραστικότερη πνευματικά και κοινωνικά απ’ αυτή που δημιουργείται από τη χρήση ναρκωτικών. Εξάρτηση που δεν περιορίζεται στην ανάγκη του οργανισμού για εξωτερικές χημικές ουσίες ούτε αποτελεί μέθοδο που απλά συμπληρώνει ή ενισχύει την επίσης γνωστή πρακτική κατασκευής κοινωνικών προτύπων, μόδας, στάτους κ.λπ. που προσελκύουν τον πελάτη και τον εξαρτούν από το προϊόν.
Οι εταιρίες, πέρα από τους ειδικούς στο σχεδιασμό, το μάρκετινγκ και την προβολή των προϊόντων, προσλαμβάνουν απόφοιτους από τις πιο σύγχρονες έδρες των πανεπιστημίων, της νευροεπιστήμης (neuroscience), της συμπεριφορικής ψυχολογίας (behavioral psychology), της νευροπληροφορικής (neuroinformatics) και των νευροοικονομικών (neuroeconomics), που ειδικεύονται στον έλεγχο, την αναδιαμόρφωση και την προσαρμογή του εγκεφάλου στις επιταγές της βιομηχανίας, του πολιτικού συστήματος, της βιομηχανίας θεάματος-ακροάματος, της διαφήμισης, της οργανωμένης θρησκείας κ.λπ.
Αν η παραπληροφόρηση, η δημιουργία προσδοκιών και ο φόβος έχουν χρησιμοποιηθεί και συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται κατά κόρον για τη χειραγώγηση του πολίτη, οι σύγχρονες επιστήμες αποβλέπουν στη δημιουργία «εξαρτησιογόνων προϊόντων», προϊόντων και υπηρεσιών που σε καθιστούν εξαρτημένο χρήστη.
Ένα από τα χαρακτηριστικά «αστεία» που λένε οι ειδήμονες για να τονίσουν τον άνευ ορίων σκοπό της επιστήμης τους είναι ότι προσπαθούν να φτιάξουν μια «απορροφητική πάνα» που θα δημιουργεί τέτοια εξάρτηση στον χρήστη που δεν θα θέλει καν να σηκωθεί και να βγάλει την πάνα για να κατουρήσει!
Στόχος ο καθένας
Σήμερα, η μεγάλη μάχη δίνεται για να γίνουν οι πολίτες εξαρτημένοι από τους πάροχους υπηρεσιών, από τα δίκτυα και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που αποτελούν τεράστιες παγκόσμιες κερδοσκοπικές επιχειρήσεις. Και σ’ αυτό το πεδίο, βασικό ζητούμενο είναι ο χρόνος, πώς ξοδεύεις το χρόνο σου, η ποσότητα του χρόνου που σου αποσπάει το μέσο, δηλαδή η εταιρία.
Σε μία άλλη καθόλου αστεία δήλωση, ο διευθύνων σύμβουλος της Netflix κ. Reed Hastings απευθυνόμενος σε επενδυτές ανέφερε ότι ο κύριος ανταγωνιστής της εταιρίας του είναι ο… ύπνος! «Όταν παρακολουθείς ένα σόου της Netflix και εξαρτάσαι απ’ αυτό, ξενυχτάς περισσότερο. Είμαστε σε ανταγωνισμό με τον ύπνο.»
Για να το πετύχουν αυτό δεν αρκούνται σε γενικεύσεις και κατηγοριοποιήσεις ανά ομάδα χρηστών, αλλά πλέον μελετούν -χρησιμοποιώντας διάφορα «εργαλεία» που θέτει στη διάθεσή τους η εξελιγμένη τεχνολογία- τη συμπεριφορά, τις αντιλήψεις, τις επιλογές, τις ανάγκες, τις προδιαθέσεις, τις ανοχές και τις ιδιαιτερότητες του κάθε χρήστη ξεχωριστά. Σχεδιάζουν και κατασκευάζουν προγράμματα και εφαρμογές που λειτουργούν έχοντας το μηχανισμό να προσαρμόζονται στο συγκεκριμένο προφίλ του κάθε χρήστη και να διαμορφώνουν τις παροχές της εταιρίας προς αυτόν προσωπικά, έτσι ώστε να τον εξαρτούν στοχευμένα. Και οι ειδικοί έχουν διαπιστώσει ότι η εξάρτηση αυτού του είδους είναι εκπληκτικά αποτελεσματική.
Το σύμπλεγμα Facebook-Instagram-Messenger βρίσκεται στην κορυφή αυτής της διαδικασίας εξάρτησης των χρηστών με τη μεθοδική εφαρμογή της «τεχνολογίας που πείθει» σε ένα πελώριο παγκοσμίως αριθμό χρηστών-πελατών. Χρηστών που στις ΗΠΑ χρησιμοποιούν τις συγκεκριμένες πλατφόρμες, κατά μέσο όρο, για 50 λεπτά ημερησίως! Έτσι, 365 μέρες το χρόνο, τροφοδοτούν με τρομακτικές σε ποσότητα και ποιότητα πληροφορίες την εταιρία που έχει τη δυνατότητα να επεξεργάζεται αυτομάτως όλο αυτό το υλικό και να διαμορφώνει ένα λεπτομερές προφίλ του κάθε χρήστη, ξέροντας ανά πάσα στιγμή τι του αρέσει, τι τον ενδιαφέρει, τι τον συγκινεί, τι τον κρατάει συντονισμένο στις πλατφόρμες της εταιρίας. Ο χρόνος που διαθέτει ο κάθε χρήστης και οι πληροφορίες με τις οποίες δωρεάν και αδιάκοπα, ακόμα και με ένα like, εμπλουτίζει τα «κέντρα δεδομένων», είναι χρήμα για την εταιρία, η οποία πουλάει το διαμπερές πια ψυχολογικό προφίλ τού κάθε χρήστη στις διαφημιστικές εταιρίες, στα πολιτικά κόμματα και σε κάθε ενδιαφερόμενο που έχει τα κεφάλαια και ψάχνει να βρει τον τρόπο για να εισχωρήσει όσο το δυνατό πιο βαθιά στον πυρήνα της σκέψης και της ψυχολογίας του κάθε ανθρώπου.
Κάνε αυτό
Ποτέ άλλοτε στην ανθρώπινη ιστορία δεν υπήρξε δημόσιος ή ιδιωτικός φορέας που να διαθέτει τόσα στοιχεία για τόσους πολλούς ανθρώπους. Τα οποία, εννοείται, είναι και στη διάθεση των μυστικών υπηρεσιών των μεγάλων κρατών, αφού οι εταιρίες είναι μεν πολυεθνικές στις δραστηριότητες, αλλά απολύτως εθνικές στη σύσταση και τη διασύνδεση με την εξουσία. Ο Mark Zuckerberg μπορεί να δίνει πληροφορίες για χρήστες του fb στην Αγγλία, τη Γερμανία και άλλες χώρες ή να λογοκρίνει δημοσιεύσεις που αφορούν τη Σαουδική Αραβία, αλλά λογαριασμό δίνει μόνο στην αμερικάνικη Γερουσία.
Οι εταιρίες μεταχειρίζονται πολλά εργαλεία για να κρατούν τον χρήστη on line και για να τον παροτρύνουν να ενεργεί συνέχεια ώστε να τους δίνει στοιχεία και πληροφορίες non stop.
Άμεση συνέπεια δεν είναι μόνο η αξιοποίηση του χρόνου και του προφίλ του χρήστη, αλλά, κι αυτό είναι το πιο ανατριχιαστικό, και η έντεχνη καθοδήγησή του στο τι θα επιλέξει και σε τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς που εξυπηρετούν αφενός τις εμπορικές εταιρίες και αφετέρου την πολιτική εξουσία που επιδιώκει τη χειραγώγηση του πολίτη, την ανά πάσα στιγμή παρακολούθησή του (και μάλιστα, με τη θέλησή του ή την άγνοια του) και τον τελικό έλεγχο της συνείδησής του. Οι περισσότεροι χρήστες νομίζοντας ότι απλώς επικοινωνούν πολύ εύκολα μεταξύ τους και εκφράζονται ελεύθερα, συμβάλουν άθελά τους στην κατασκευή ενός ατομικού κλουβιού μέσα στο οποίο εγκλείονται και βρίσκονται υπό συνεχή επιτήρηση, σαν πειραματόζωα.
Κι αυτή η οικειοθελής αιχμαλωσία συντελείται όχι με ηλεκτροσόκ, αλλά με ήπιους και ελκυστικούς τρόπους, αφού βασίζεται στην πρόκληση ευχαρίστησης και ικανοποίησης, στην παραγωγή ντοπαμίνης.
Όταν ακούγεται ο ήχος που μας ειδοποιεί για ένα νέο μήνυμα, ο οργανισμός μας εκλύει ντοπαμίνη και νιώθουμε ικανοποίηση. Με την επαναλαμβανόμενη χρήση της πλατφόρμας, η διαδικασία οδηγεί στην εξάρτηση και ο οργανισμός έχει ανάγκη να παράγει όλο και περισσότερη ντοπαμίνη για να μας κρατάει ευχαριστημένους, οπότε το κόλλημα στους υπολογιστές και τα τηλέφωνα γίνεται συνήθεια και εντολή.
Σ’ αυτή τη διαδικασία παρεμβαίνουν αδιάκοπα οι νευροεπιστήμονες για να την τροφοδοτούν και να την ενισχύουν. Ακόμα και η αναμονή για μία κοινοποίηση ή ανταμοιβή με like κάνει τον οργανισμό, προσδοκώντας την ευχαρίστηση, να αυξάνει τις ποσότητες της ντοπαμίνης, εξηγούν οι επιστήμονες. Τα προγράμματα και οι εφαρμογές που υπάρχουν στις πλατφόρμες, ακόμα και σε δημοσιογραφικά σάιτ και μπλογκ, θέτουν σε λειτουργία αυτή την αδιάσπαστη επανάληψη-εξάρτηση.
Υπολογιστές και τηλέφωνα
Στις ΗΠΑ, οι μελέτες δείχνουν ότι –κατά μέσο όρο– κάθε Αμερικάνος κοιτάζει το τηλέφωνό του 47 φορές και το χρησιμοποιεί περίπου πέντε ώρες ημερησίως!
Κανένας δεν γνωρίζει, όπως σημειώνει η Haley Sweetland Edwards στην εμπεριστατωμένη έρευνα της για το περιοδικό Time, τι επιπτώσεις έχει αυτή η προσκόλληση στην οθόνη στους εγκεφάλους των παιδιών, στην ψυχική κατάσταση των ενηλίκων και στο μέλλον των δημοκρατικών θεσμών. Είναι εντυπωσιακό ότι όλο το πληροφοριακό υλικό που συγκεντρώνουν οι μεγάλες εταιρίες αποτελεί ιδιοκτησία τους και κανένας άλλος δεν έχει πρόσβαση σ’ αυτό. Κι αυτές δεν έχουν συμφέρον να κάνουν τέτοιου είδους μελέτες ή κι αν τις κάνουν, δεν τις κοινοποιούν για ευνόητους λόγους.
Εντούτοις, πανεπιστημιακά κέντρα προσπαθούν να διεισδύσουν στα άδυτα αυτών των μηχανισμών και να αποκαλύψουν τις κρυφές ατζέντες και τις πολύμορφες παρενέργειές τους που είναι αδύνατο να τις φανταστεί ο χρήστης. Για παράδειγμα, μία πρόσφατη μελέτη του Πανεπιστημίου του Τέξας διαπίστωσε ότι «ακόμα και η απλή παρουσία του smartphone, ακουμπισμένου ανάποδα πάνω στο γραφείο μας, περιορίζει την ικανότητά μας να εκτελέσουμε βασικές διανοητικές λειτουργίες». Και ο ψυχολόγος του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης Adam Alter περιγράφει την τρέχουσα κατάσταση ως «επιδημία σε πλήρη εξέλιξη». Η Edwards επισημαίνει ότι δεν είμαστε πελάτες της Google ή του Facebook, είμαστε το προϊόν που αυτοί που πουλάνε.
Ο ερευνητικός τομέας που βρίσκεται σε μεγάλη άνθηση είναι των μελετών για το «πώς μπορούν να χρησιμοποιούνται οι υπολογιστές για τον έλεγχο των ανθρώπινων σκέψεων και δράσεων». Μικρές, μεσαίες και μεγάλες εταιρίες έχουν επιδοθεί σε ένα ανταγωνισμό για το ποια θα εφεύρει τα πιο αποτελεσματικά προγράμματα και εφαρμογές με τα οποία θα ενθαρρύνονται ορισμένες συμπεριφορές και θα αποθαρρύνονται άλλες που δεν είναι χρήσιμες ή είναι εχθρικές στην προσπάθεια ελέγχου του νου.
Στις ΗΠΑ, ανοίγουν σχολές, ιδρύονται εταιρίες, γίνονται έρευνες, οργανώνονται σεμινάρια και γράφονται βιβλία που προωθούν αυτές τις τεχνικές, όπως του Nir Eyal που έχει –ωμά– τον πιο σαφή τίτλο «Εξαρτημένος: Πώς να φτιάχνεις προϊόντα που δημιουργούν εξαρτήσεις»!
Και το χειρότερο είναι πως οι κοινωνίες έχουν ενδώσει και έχουν αγκαλιάσει αυτή την επιδημία, παρ’ όλο που οι έρευνες δείχνουν ότι ένα μεγάλο μέρος των χρηστών αντιλαμβάνεται ότι υπάρχει μία πολύ κακή πλευρά αυτής της προσκόλλησης. Ο ειδικός επιστήμων για τις συμπεριφορές B.J. Frogg, του Πανεπιστημίου Στάνφορντ, λέει ότι «εάν πριν από 20 χρόνια, ανακοίνωνα ότι θα κατασκευάσουμε μηχανές που θα ελέγχουν τον ανθρώπινο νου, θα γινόταν χαμός. Και τώρα, είμαστε περικυκλωμένοι από ‘‘τεχνολογίες της πειθούς’’».
Τεχνολογίες πειθούς
Οι εταιρίες προσπαθούν να κρατήσουν τους πελάτες τους όσο το δυνατό περισσότερο στις δικές τους πλατφόρμες με διάφορες τεχνικές. Με κάθε βιβλίο που αναζητάς και βρίσκεις στο Amazon, σου παρουσιάζει άλλα δέκα με παρεμφερή θεματολογία που σου προτείνει η εταιρία μαζί με σχολιασμό, κριτικές, αστερίσκους κ.λπ. Σε διευκολύνει στην αναζήτηση με ό,τι θέλει να προωθήσει και ταυτόχρονα παρατείνει το χρόνο που είσαι στην πλατφόρμα της. Όπως λένε μερικοί ειδικοί «να μην μένει ποτέ άδειο το πιάτο με τη σούπα», από μια έρευνα του Πανεπιστημίου Cornell που έδειξε ότι το 73% των ανθρώπων που τρώνε σούπα, συνεχίζουν να τρώνε όταν το πιάτο τους ξαναγεμίζει χωρίς να το αντιλαμβάνονται. Γι’ αυτό, μόλις δεις ένα κλιπάκι στο youtube, αμέσως στη θέση του εμφανίζεται ένα άλλο ή όταν αναζητήσεις μια φωτογραφία εμφανίζονται δεκάδες παρεμφερείς που σου αυξάνουν το χρόνο παραμονής στην πλατφόρμα χωρίς να το έχεις επιζητήσει. Σε φέρνουν τόσο κοντά στο αποτέλεσμα που κάμπτεται οποιαδήποτε αντίδρασή σου. Όπως το χαρακτηρίζουν οι Brown και Combs, όλα σου προσφέρονται με ατελείωτο περιεχόμενο μέσα σε ένα «μπολ χωρίς πάτο».
Από το απλούστερο μέχρι το πιο σύνθετο. Στα καζίνο του τζόγου δεν υπάρχουν τζαμαρίες και ρολόγια για να μην έχει αίσθηση ο παίκτης ότι περνάει ο χρόνος και οι κουλοχέρηδες είναι ρυθμισμένοι στη διαδικασία έκλυσης ντοπαμίνης του χρήστη. Με την ίδια στρατηγική, στο παιχνίδι FarmVille στο χρόνο που ένας παίκτης αρχίζει να χάνει την υπομονή του εμφανίζονται μερικές προσφορές για να μην αποσυρθεί. Με πάρα πολλά app και interface, οι προγραμματιστές που αξιοποιούν όλο το υλικό που μας αποσπούν, προβλέπουν και ορίζουν με μεγάλη ακρίβεια τις μελλοντικές μας κινήσεις σε κάθε πλατφόρμα. Έτσι «με βάση πια το ατομικό μας προφίλ καθορίζουν πώς ξοδεύουμε το χρόνο μας».
Το Facebook έχοντας ήδη ένα πλήρες σκιαγραφικό σου, ξέροντας όλες τις προτιμήσεις σου, τι αγαπάς και τι απεχθάνεσαι, τι ώρα ξυπνάς και τι ώρα πας για ύπνο, ποιες ταινίες σου αρέσουν και που έχεις ταξιδέψει ή θέλεις να πας, αν είσαι ποδοσφαιρόφιλος ή σκακιστής, κι αν είσαι φιλόζωος αν προτιμάς τις γάτες, τους σκύλους ή τις αρκούδες, αν έχεις λεφτά ή είσαι άφραγκος και κάθε τι άλλο που προκύπτει από την ανάλυση του προσωπικού σου φακέλου που περιέχει όλα τα στοιχεία που έχεις ο ίδιος μέσα στα χρόνια καταθέσει στη βάση δεδομένων του fb και με διασφαλισμένο ότι κανένα ίχνος σου δεν διαγράφεται ποτέ! Ό,τι και να νομίζεις εσύ, όπως π.χ. ότι η προσοχή όλου του κόσμου είναι στραμμένη σε σένα και ότι οι δηλώσεις, οι προτιμήσεις και οι διαμαρτυρίες σου φτάνουν σε ένα τεράστιο αριθμό ανθρώπων, η πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική. Το fb καθορίζει με αλγορίθμους ποιοι και πόσοι βλέπουν τις καταχωρήσεις σου και ποιες ειδοποιήσεις εμφανίζονται στον τοίχο σου και με ποια συχνότητα. Και βέβαια, οι διαφημίσεις που εμφανίζονται στην οθόνη σου έχουν επιλεγεί για να τις δεις εσύ. Και ακόμα μεγαλύτερη είναι η εργαλειοθήκη για να σε κρατάει συνεχώς συντονισμένο στις σελίδες του με ροή αναρτήσεων που δεν σταματάει ποτέ. Σε κολακεύει, σε ευχαριστεί και σε ανταμείβει με τα like, τις καρδούλες κ.λπ. κι όσο περισσότερο σου λείπει αυτή η επιβεβαίωση από την κανονική σου ζωή, σου το αναπληρώνει γενναιόδωρα ακόμα κι αν αυτό που προτείνεις, λες ή δείχνεις είναι ασήμαντο. Πάντα κάποιος θα βρεθεί να σου κάνει ένα like ή να σου γράψει πόσο κουκλάρα και πόσο θεός είσαι ακόμα κι αν έχεις αναρτήσει φωτογραφία της οικογένειας Φρανκεστάιν!
Έτσι, ευχαρίστηση, κολακεία, ανταμοιβή, ευκολία στη χρήση, συνεχής απασχόληση, διασκέδαση δωρεάν, απομίμηση φιλικών σχέσεων και μια διαρκής απροσδιόριστη προσδοκία για κάτι καλύτερο, δημιουργούν με ήπιο και αδιόρατο τρόπο την εξάρτηση από την πλατφόρμα και το μέσο. Η ψευδαίσθηση ότι έχεις όλο τον κόσμο στο πιάτο σου, ενώ έρχεσαι σε επαφή με ένα πολύ μικρό κομμάτι της πραγματικότητας και αυτού που συμβαίνει τριγύρω, σου δίνει μία πληρότητα και μία αυτοπεποίθηση ότι ξέρεις τι σου γίνεται κι ότι είσαι μέσα στα πράγματα. Το μόνο σίγουρο είναι ότι κάθε δευτερόλεπτο που είσαι στην πλατφόρμα μεταφράζεται σε χρήμα για την εταιρία. Όχι μόνο σε κατασκοπεύουν και σε καταγράφουν, αλλά δουλεύεις καθημερινά για τα κέρδη τους εντελώς αφιλοκερδώς!
Εξαρτημένοι
Αυτή η παράθεση δεν καλύπτει όλο το εύρος της εξάρτησης το οποίο συνεχώς διευρύνεται και εξειδικεύεται αποτελώντας ανοιχτό πεδίο έρευνας. Το σίγουρο είναι ότι οι ανθρώπινες σχέσεις δεν βελτιώθηκαν, οι νευρώσεις αυξήθηκαν, η μοναξιά δεν μειώθηκε, η ενημέρωση δεν αναβαθμίστηκε, η ευτυχία δεν εξαπλώθηκε και η δημοκρατία δεν ενισχύθηκε, κρίνοντας από τις βιωμένες εμπειρίες, από τις επιστημονικές μελέτες και από την πορεία των πολιτικών και κοινωνικών πραγμάτων στην αναπτυγμένη Δύση.
Εν αγνοία των «φίλων» (άλλη στρέβλωση κι αυτή η ορολογία), το Facebook έδωσε στην εταιρία Cambridge Analytica τα πλήρη στοιχεία 87 εκατομμυρίων Αμερικανών τα οποία χρησιμοποιήθηκαν στοχευμένα με τη διοχέτευση κατάλληλων «πληροφοριών» και «ενημερώσεων» σ’ αυτούς τους χρήστες προκειμένου να επηρεαστεί η επιλογή τους στις προεδρικές εκλογές του 2016 στις ΗΠΑ. Το σκάνδαλο που ξέσπασε με την αποκάλυψη οδήγησε την Cambridge Analytica σε χρεοκοπία, αλλά δεν άλλαξε σε τίποτα τον τρόπο που λειτουργούν οι εταιρίες που επιδιώκουν να κερδοσκοπούν με τον έλεγχο της σκέψης μας.
Με την αναγκαστική χρήση πιστωτικών καρτών και το e-banking οι τράπεζες ξέρουν τι ακριβώς αγοράζουμε, πότε κι από πού, πόσες πίτσες παραγγέλλουμε, πόσο ρεύμα ξοδεύουμε κ.λπ. Οι τηλεφωνικές εταιρίες, πέρα από τις συνομιλίες, τα μηνύματα, τους τηλεφωνικούς μας καταλόγους που συμπεριλαμβάνουν τους φίλους, συγγενείς και συνεργάτες μας, καταγράφουν και πού βρισκόμαστε ανά πάσα στιγμή γεωγραφικά. Με την παραπέρα εξέλιξη των συσκευών και των προγραμμάτων, καταγράφουν και πάρα πολλές άλλες συναλλαγές κάθε είδους. Οι δημόσιες βιβλιοθήκες στις ΗΠΑ αντιστέκονται στις πιέσεις των υπηρεσιών ασφαλείας να δίνουν στοιχεία για το είδος των βιβλίων που δανείζονται οι αναγνώστες τους, αλλά το Amazon τα κρατάει στη δική του βάση δεδομένων. Οι προσωπικές κάρτες για τα μεταφορικά μέσα (στην Ελλάδα, τις επέβαλε η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ) καταχωρούν επίσης, με ακρίβεια λεπτού, κάθε καθημερινή μετακίνησή μας (είσοδο και έξοδο!) και με τον ΑΜΚΑ, η κεντρική εξουσία δεν γνωρίζει μόνο τα οικονομικά μας νταλαβέρια, αλλά και τις υπηρεσίες περίθαλψης που δεχόμαστε και πολλά άλλα προσωπικά δεδομένα.
Έτσι δενόμαστε με τα τεχνολογικά εργαλεία και εξαρτιόμαστε από το πλέγμα –ιδιωτικό-δημόσιο– της εξουσίας. Μάλιστα, συγχυζόμαστε όταν μπλοκάρουν την πρόσβασή μας στα δίκτυα ακόμα κι αν τα κατακρίνουμε γιατί φέρνουν ανωμαλία στη ζωή μας. Εξάρτηση που δεν προέρχεται μόνο απ’ αυτά που μας ευχαριστούν, αλλά κι απ’ αυτά που –άμεσα και έμμεσα– μας αναγκάζουν να χρησιμοποιούμε.
(συνεχίζεται: υπάρχουν εναλλακτικές επιλογές;)
(Γράφτηκε με αφετηρία το κείμενο «Οι μάστορες του ελέγχου του μυαλού» της Haley Sweetland Edwards, στο περιοδικό Time, 23 Απρ. 2018, από το οποίο αντλήθηκαν και τα περισσότερα στοιχεία)
Στέλιος Ελληνιάδης
