Με αφορμή το πολιτικό μανιφέστο του Μαρκ Ζούκεμπεργκ
της Τζιοβάνα Κράκο*
Στις 16 Φλεβάρη ο Μαρκ Ζούκεμπεργκ δημοσιεύει στο Facebook – πού αλλού; – αυτό που τα ΜΜΕ θα χαρακτηρίσουν αμέσως «πολιτικό μανιφέστο». Έχει τίτλο «Οικοδομώντας την πλανητική κοινότητα». Στο Μανιφέστο ο Ζούκεμπεργκ δηλώνει πως στόχος του Facebook είναι να αναπτύξει τις κοινωνικές δομές για την πλανητική κοινότητα που πρέπει να είναι αλληλέγγυα, ασφαλής, ενημερωμένη, κοινωνικά υπεύθυνη και περιεκτική.
Ο Ζούκεμπεργκ μιλάει απευθείας και με συγκροτημένο τρόπο – το Μανιφέστο είναι ογκώδες και αποτελείται από 6.000 λέξεις – για να επαναπροσδιορίσει το Facebook στη σημερινή πλανητική πολιτική φάση, όπως διαμορφώθηκε μετά τα τραντάγματα του Brexit και της εκλογής Τραμπ. Και είναι φανερό πως σαν ιδιοκτήτης μιας πολυεθνικής που δρα σε υπερεθνικό επίπεδο, ο Ζούκεμπεργκ είναι ένας από τους κύριους υποστηρικτές της διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης, και κατά συνέπεια ανησυχεί με το ρεύμα εθνικισμού και προστατευτισμού που έχει δημιουργηθεί στη Δύση.
Δεν είναι περίεργο λοιπόν που δηλώνοντας εξαρχής ότι όταν γεννήθηκε η κοινωνική δικτύωση, η δημιουργία μιας πλανητικής κοινότητας δεν μια ιδέα που συνάντησε αντιπαλότητα, αλλά αποτελούσε μια προοπτική που όλοι θεωρούσαν θετική. Σήμερα όμως, υπογραμμίζει, «σε όλο τον κόσμο υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που τους έχει προσπεράσει η παγκοσμιοποίηση, και κάποια κινήματα που βρίσκουν θετική μια έξοδο από τη παγκόσμια διασύνδεση Υπάρχουν αμφιβολίες σχετικά με το αν μπορούμε να οικοδομήσουμε μια πλανητική κοινότητα που να λειτουργεί για όλους, και αναρωτιούνται μερικοί αν είναι καλύτερα να διευρύνεται η διασύνδεση ή να ανατραπεί αυτή η πορεία».
Το Μανιφέστο είναι λοιπόν μια πολιτική πράξη, αλλά για να την κατανοήσει κανείς βαθειά πρέπει να προχωρήσει πολύ πιο πέρα από αυτή την κοινότυπη διαπίστωση, και να την αναλύσει στα πολύ πιο ενδιαφέροντα πλαίσια της πλανητικής διακυβέρνησης. Χωρίς όμως να ξεχνάμε ότι έχουμε να κάνουμε με μια ιδιωτική εταιρία που έχει βασικό σκοπό την αποκόμιση κέρδους. Έτσι, δύο σχέδια πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας: το οικονομικό και το πολιτικό.
Υπάρχει ένας οικονομικός και ένας πολιτικός στόχος: η συλλογή όλο και περισσότερων δεδομένων από τους ανθρώπους για την αποκόμιση κερδών και η δημιουργία ενός βιοπολιτικού εργαλείου προς όφελος της πλανητικής οικονομικής διακυβέρνησης.
Γενικά ο Ζούκεμπεργκ δηλώνει πως στα πρώτα δέκα χρόνια το facebook επικεντρώθηκε στο να προωθεί την επαφή φίλων και οικογενειών, αλλά στη σημερινή φάση επόμενος στόχος είναι να αναπτύξει τις κοινωνικές δομές της πλανητικής κοινότητας: μιας κοινότητας που πρέπει να είναι αλληλέγγυα, ασφαλής, ενημερωμένη, κοινωνικά υπεύθυνη και περιεκτική. Πέντε σημεία που ο Ζούκεμπεργκ αναλύει διεξοδικά.
Αλληλέγγυα κοινότητα
Από τη δεκαετία του 70, γράφει ο Ζούκεμπεργκ, έχουν αποδομηθεί κοινωνικά οι τοπικές κοινότητες: έχουν διαλυθεί οι σχέσεις εκείνες που μας στήριζαν, «είτε ήταν εκκλησίες ή ποδοσφαιρικές ομάδες, είτε ήταν συνδικάτα ή άλλες τοπικές συλλογικότητες», που «έδιναν σε όλους μας ελπίδα και κοινό σκοπό», μια «συμπόρευση κάτω από έναν μεγάλο στόχο», σήμερα δεν υπάρχουν πια, και για τούτο νοιώθουμε «ξεκρέμαστοι».
Το Facebook μπορεί να συμβάλει στην αναγέννησή τους, υποστηρίζοντας ακόμη περισσότερο τη δημιουργία «διαδικτυακών ομάδων». Ήδη σήμερα πάνω από 100 εκατομμύρια άτομα στο Facebook είναι μέλη σε ομάδες που χαρακτηρίζουμε «πολύ σημαντικές»: πρόκειται για ομάδες που από τη στιγμή της ένταξης σε αυτές μετατρέπονται στην πιο σημαντική εμπειρία κοινωνικής δικτύωσης».
Σήμερα το social θέλει να προωθήσει αυτή τη δυναμική, πολλαπλασιάζοντας τις προσκλήσεις και τις προτροπές προς τους συνδρομητές – που ο Ζούκεμπεργκ αποκαλεί «πολίτες» – να δημιουργήσουν σχέσεις μεταξύ τους, οικοδομώντας εργαλεία «που να επιτρέπουν στους διαχειριστές των ομάδων», τους «ηγέτες της κοινότητας», να αναπτύξουν την ομάδα, υποστηρίζοντας επίσης τη δημιουργία «υπο-ομάδων»- «ένα σχολείο, για παράδειγμα, δεν είναι μια ξεχωριστή κοινότητα, αλλά αποτελείται από πολλές μικρότερες ομάδες, τις τάξεις, τα οικοτροφεία και τις ομάδες των μαθητών».
Ασφαλής κοινότητα
«Προβλήματα σαν την τρομοκρατία, τις φυσικές καταστροφές, τις ασθένειες, τις προσφυγικές ροές και την κλιματική αλλαγή, απαιτούν συντονισμένες και συλλογικές απαντήσεις. Κανένα έθνος δεν μπορεί να τα αντιμετωπίσει μόνο του». Τα σημερινά συστήματα δεν επαρκούν για να αντιμετωπιστούν όλα αυτά τα ζητήματα, γράφει ο Ζούκεμπεργκ, κι έτσι το Facebook θα μπορούσε να γίνει «η υποδομή της πλανητικής ασφάλειας».
Όχι μόνο για την αντιμετώπιση μιας κρίσης, όπως το κάνει σήμερα, τονίζει, αλλά για να δράσει προληπτικά, για να «εντοπίσει τα προβλήματα πριν αυτά εκδηλωθούν». Και αυτό θα γίνει εφικτό με την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης, που θα καταφέρει, για παράδειγμα, να εντοπίσει μια ανάρτηση, μια φωτογραφία, ένα βίντεο που θα εξυπηρετεί «την τρομοκρατία και την τρομοκρατική προπαγάνδα». Η τεχνητή νοημοσύνη θα βοηθήσει το Facebook να αντιμετωπίσει τις κρίσεις σε όλο τον κόσμο.
Ενημερωμένη κοινότητα
Το ζήτημα αυτό είναι φλέγον, γιατί αφορά τις κατασκευασμένες ειδήσεις και την μεγαλύτερη προβολή που δίνεται σε ορισμένες από τις αναρτήσεις. Ο Ζούκεμπεργκ τα έχει υπόψη του και αποδέχεται τις κριτικές που γίνονται στην κοινωνική δικτύωση, και προτείνει λύση: «να βοηθήσουμε τον κόσμο να έχει μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα, κι όχι μόνο επιμέρους ακραίες εκδοχές της». Επειδή μια έρευνα απέδειξε πως «αν δείξεις στους ανθρώπους ένα άρθρο με την αντίθετη άποψη, πρακτικά αυξάνεις την πόλωση. […]
Πιο αποτελεσματική προσέγγιση είναι αν προβάλεις πολλές απόψεις, για να επιτρέψεις στους ανθρώπους να καταλάβουν τη θέση των δικών τους απόψεων σε ένα γενικό πλαίσιο, ώστε να κατανοήσουν αν είναι ή όχι σωστές. Με την πάροδο του χρόνου η κοινότητα μας θα συνειδητοποιήσει ποιες είναι οι έγκυρες πηγές ολοκληρωμένων απόψεων, και θα κατορθώσει να τις προβάλει περισσότερο από τις άλλες».
Κοινωνικά υπεύθυνη κοινότητα
Δύο είναι οι κοινωνικές υποδομές που θέλει να δημιουργήσει το Facebook σε αυτά τα πλαίσια: η πρώτη πρέπει να ενθαρρύνει «τη δέσμευση στις υπάρχουσες πολιτικές διαδικασίες», ιδιαίτερα στην υποχρέωση της ψήφου – ο Ζούκεμπεργκ κρίνει αρνητικό το ότι μόνο σχεδόν οι μισοί αμερικανοί που έχουν δικαίωμα ψήφου, πήγαν να ψηφίσουν στις τελευταίες προεδρικές εκλογές.
Η δεύτερη πρέπει να δημιουργήσει «ένα νέο προτσές», «να διερευνήσει το πώς η διακυβέρνηση της κοινότητας θα μπορούσε να λειτουργεί σε ευρεία κλίμακα» για τους πολίτες όλου του κόσμου. Η τοπική πολιτική υπευθυνότητα αποτελεί μια μεγάλη ευκαιρία για να γίνει αυτό, επειδή «πολλές από τις πολιτικές που επηρεάζουν τη ζωή μας, έχουν τοπική διάσταση». Κι έτσι «η δημιουργία μιας ενημερωμένης κοινότητας, τοπικών υποστηρικτικών κοινοτήτων, και μιας πολιτικά υπεύθυνης κοινότητας, είναι πλευρές που αλληλοεξαρτώνται».
Περιεκτική κοινότητα
«Υπάρχουν διαφορετικές κουλτούρες στον κόσμο, και οι άνθρωποι είναι ευαίσθητοι σε διαφορετικά πράγματα». «Με μια κοινότητα δύο δισεκατομμυρίων ατόμων, δεν μπορείς να έχεις μόνο ένα σύστημα αρχών για να διαχειριστείς ολόκληρη την κοινότητα. Έχουμε ανάγκη να αναπτύξουμε ένα πιο διαφοροποιημένο τοπικά σύστημα διαχείρισης», «χρειαζόμαστε ένα πιο εξελιγμένο σύστημα προσωπικού ελέγχου της εμπειρίας».
Το Facebook λοιπόν έχει την πρόθεση να δημιουργήσει νέους εξατομικευμένους τρόπους προβολής της πολιτικής των περιεχομένων που θα μπορεί να βλέπει ο καθένας: «Τι στάση κρατάμε απέναντι στη γύμνια; Στη βία; Τι θεωρούμε προσβλητικό, βλάσφημο, χονδροειδές; Εσείς θα αποφασίσετε τις προσωπικές σας επιλογές και το Facebook θα σας υποβάλλει περιοδικά παρόμοια ερωτήματα για να αυξήσει το βαθμό συμμετοχής σας. […] Σε όσους δεν απαντούν, θα εφαρμόζονται αναγκαστικά οι επιλογές της πλειοψηφίας των κατοίκων της συγκεκριμένης γεωγραφικής περιοχής».
Πιο σοβαρή η πολιτική πλευρά
Αυτό που προκαλεί εντύπωση με την πρώτη ματιά, είναι ο στόχος του Facebook να συλλέγει όλο και περισσότερα προσωπικά δεδομένα από όσους συμμετέχουν στην κοινωνική δικτύωση. Η αύξηση της συμμετοχής σε ομάδες, και η επιβολή της ιδιαίτερης πολιτικής περιεχομένων, η επιλογή των αναρτήσεων ή βίντεο κ.λπ. που θέλουμε να βλέπουμε ή όχι, θα παρέχει στον Ζούκεμπεργκ όλο και περισσότερες πληροφορίες για τις επιλογές και για τη ζωή μας. Ένα προσωπικό προφίλ, που πέρα από το ότι παραβιάζει περαιτέρω τον ιδιωτικό μας χώρο – χαρίζοντας στις πολυεθνικές πρόσθετα δεδομένα για να αυξήσουν κι άλλο τα κέρδη τους, διαμέσου των πωλήσεων σε οργανισμούς και χώρους κάθε είδους, για να μελετήσουν τις τάσεις της αγοράς, να δημιουργήσουν στοχευμένες διαφημιστικές καμπάνιες κ.λπ. Κι αυτή είναι η οικονομική πλευρά του κειμένου-μανιφέστου του Ζούκεμπεργκ, προφανής αλλά που δεν πρέπει να υποτιμήσουμε. Η πολιτική πλευρά, ωστόσο, πρέπει να μας απασχολήσει πολύ περισσότερο.
Ζούμε στην εποχή της πλανητικής οικονομικής διακυβέρνησης, που είναι η εφαρμογή της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς, ιδεολογία που βρίσκεται στη βάση του σύγχρονου νεοφιλελευθερισμού. Στη διαδικασία αυτή η κοινωνία των πολιτών αποκτά υπερεθνικό νόημα και πρέπει να μετασχηματιστεί σε ένα σύνολο φορέων οικονομικού και ανθρώπινου κεφαλαίου, σύνολο υποκειμένων και όχι πλέον κοινωνικών τάξεων .Σε αντίθεση με τον homo economicus του φιλελευθερισμού, το «αυτοαπασχολούμενο» άτομο του νεοφιλελευθερισμού καλείται να κάνει ένα βήμα παραπάνω: η ευθύνη του πρέπει να είναι διπλή, όχι μόνο ατομική αλλά και συλλογική.
Με την καθιέρωση της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς, για να αποφευχθεί η έκρηξη κοινωνικών συγκρούσεων και πιο πολύ αυτού που θα πυροδοτηθεί από τον περιορισμό των εργασιακών δικαιωμάτων – η κατάλυση της κοινωνικής ευημερίας σε εθνική βάση πρέπει να βρει στην κοινωνία των πολιτών έναν θάλαμο αποσυμπίεσης για τα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα που δημιουργεί ο ίδιος ο νεοφιλελευθερισμός, με τη δημιουργία ιδιωτικών πρωτοβουλιών αλληλεγγύης ανάμεσα στα άτομα. Κοινωνικά δίκτυα πρέπει να αναδειχτούν αυθόρμητα, και συστήματα κοινωνικής προστασίας που να προκύψουν από τη διάθεση για ενεργοποίηση των ατόμων. Όσα μέχρι σήμερα θεωρούσαμε σαν δικαιώματα του πολίτη, μετατρέπονται σε ηθικά δικαιώματα: το άτομο έχει την κοινωνική ευθύνη να στηρίξει όσους τα στερούνται.
Κυβερνησιμότητα και βιοπολιτική
Είναι φανερό πως μια τέτοια πολιτισμική αλλαγή μπορεί να συμβεί μόνο αν τεθεί σε εφαρμογή μια νέα πρακτική διακυβέρνησης των ατόμων – αναφερόμενοι στις έννοιες της κυβερνησιμότητας και της βιοπολιτικής του Φουκώ. Εδώ υπεισέρχεται το Facebook. Η πρόσκληση του Ζούκεμπεργκ για την οικοδόμηση μιας πλανητικής αλληλέγγυας, ασφαλούς, κοινωνικά υπεύθυνης και περιεκτικής κοινότητας σε αυτή την κατεύθυνση κινείται. Δεν είναι πλέον η δημόσια πολιτική ενός Κράτους, αλλά τα μεμονωμένα άτομα που πρέπει να επιφορτιστούν με το καθήκον της δημιουργίας ομάδων αλληλεγγύης. Πρέπει να κινητοποιηθούν για να προλάβουν και να δράσουν μέσα στις κρίσεις, στις φυσικές καταστροφές ή στα μεταναστευτικά προβλήματα. Πρέπει να ενεργοποιηθούν σαν υπεύθυνοι πολίτες για να επινοήσουν έναν νέο τρόπο διακυβέρνησης της κοινότητας.
Κι όλα αυτά σε τοπικό επίπεδο, αφού στην global economic governance (πλανητική οικονομική διακυβέρνηση), η εξουσία διαχείρισης των οικονομικών προτσές έχει περάσει στα χέρια των μη εκλεγόμενων, υπερεθνικών τεχνικών οργανισμών, που στηρίζουν τις ανάγκες του Κεφαλαίου (σαν το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, την Παγκόσμια Τράπεζα, τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου κ.λπ.), στους οποίους οι κυρίαρχοι λαοί δεν μπορούν πλέον να ασκήσουν τη δημοκρατική εξουσία τους.
Προφανής στόχος είναι η προώθηση της αποδοχής ενός καθεστώτος-στάτους κβο, της παγκοσμιοποίησης σαν φυσικής κατάστασης των πραγμάτων, και ο περιορισμός των ανθρώπων στο μικρόκοσμο τους, ωθώντας τους να αναλάβουν την ευθύνη να τον μετασχηματίσουν σε μια μικρή κοινότητα όπου θα επικρατεί η αλληλεγγύη και όχι πια τα όποια δικαιώματα. Ο ορίζοντας αλλάζει, και από πολιτικός γίνεται ηθικός.
Στην κοινωνική οικονομία της αγοράς η κοινωνία των πολιτών είναι ένα άθροισμα ατόμων με διπλή υπευθυνότητα, ατομική και συλλογική: αυτά που μέχρι σήμερα θεωρούσαμε δικαιώματα του πολίτη, μετατρέπονται σε ζητήματα ηθικής.
Είναι άλλο τόσο προφανές πως η δημιουργία μιας τέτοιας κατάστασης συνεπάγεται την πρόσβαση της κοινωνικής δικτύωσης σε όλο και περισσότερα προσωπικά δεδομένα, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν όχι μόνο για εμπορικούς, αλλά και για πολιτικούς σκοπούς: διευρύνεται ο προσωπικός έλεγχος των ατόμων. Ενώ η δηλωμένη ηλεκτρονική παρακολούθηση που γίνεται μέσω του Facebook θα διευκολύνει τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης, αποφεύγοντας, όπως διευκρινίζεται στο κείμενο-μανιφέστο, την πόλωση και προωθώντας την προβολή μόνο των αναρτήσεων που επιθυμούν οι διαμορφωτές της ενιαίας σκέψης, έτσι ώστε τα άτομα να σκέφτονται μόνο όπως πρέπει.
Αναρωτιόμαστε αν θα λειτουργήσει και θα αποδώσει καρπούς, αυτή η διαχειριστική πρακτική. Είναι πολύ πιθανόν. Για πολλούς λόγους. Εντάσσεται σε μια ατομικίστικη κουλτούρα ενδυνάμωσης (1) που κυριαρχεί στις νεώτερες γενιές – είναι η λογική του start-up, του κάθε «επιχειρηματία του εαυτού του». Εντάσσεται σε μια υπάρχουσα έξαρση, θετική προβολή της κοινωνίας των πολιτών, που αντιμετωπίζεται σαν να μπορεί να κινητοποιείται μόνη της για να επιλύσει τα προβλήματα – μια άποψη που ριζώθηκε με την έκρηξη της κρίσης του 2007 στις συνειδήσεις όσων απογοητεύτηκαν από ένα πολιτικό σύστημα, που όχι αδίκως θεώρησαν όλο και πιο απόμακρο, και πιο αυτοαναφορικό, διεφθαρμένο, μιας αριστεράς που πρόδωσε τις αξίες της, και πάνω από όλα, τα εργασιακά δικαιώματα.
Μια μεταμοντέρνα μεγάλη αφήγηση
Τέλος κι αυτό είναι το πιο απογοητευτικό, αυτό που προτείνει ο Ζούκεμπεργκ είναι μια μεγάλη αφήγηση, όσο κι αν φαίνεται εκτός τόπου και χρόνου στη σημερινή μεταμοντέρνα εποχή – που χαρακτηρίζεται ακριβώς από το τέλος των μεγάλων ιδεολογικών αφηγήσεων της προηγούμενης μοντέρνας εποχή – μπορεί να επηρεάσει τον σύγχρονο Άνθρωπο. Επειδή συνδυάζει τον πιο αχαλίνωτο ατομικισμό, που βρίσκεται στα όρια του κοινωνικού δαρβινισμού και της αυτοπροβολής – με τον πραγματικό κόσμο, ιδιαίτερα τον κόσμο της επισφαλούς και μερικοποιημένης εργασίας, και με μια εικονική πραγματικότητα αποτελούμενη από «χτυπήματα» (click), «μου αρέσει» (like) και «αριθμό ακολούθων» (followers) την ανάγκη κάθε ανθρώπου να νοιώσει ότι κάπου ανήκει, σε κάποια κοινότητα, κάποια συλλογικότητα.
Και λίγο ενδιαφέρει αν η κοινότητα του Facebook είναι μια φενάκη, αφού πρόκειται για μια συμμετοχή που καταργεί το σώμα, την ζωντανή ύλη, τη χημεία των αισθήσεων, για να υπάρχει μόνο σαν νοητική προβολή στα πλαίσια της πιο απόλυτης απομόνωσης μπροστά σε μια οθόνη. Σήμερα, πατώντας ένα κουμπί, οι άνθρωποι νοιώθουν ενεργά υποκείμενα, και, ακόμη χειρότερα, σε ένα δίκτυο που νομίζουν πως είναι οριζόντιο, και όχι πυραμιδωτό – όπως στην πραγματικότητα είναι, σε ένα δίκτυο που εκλαμβάνουν ως δημοκρατικό χώρο.
Στόχος είναι η προώθηση της παγκοσμιοποίησης σαν φυσική τάξη πραγμάτων και ο περιορισμός των ανθρώπων στον μικρόκοσμο τους, ωθώντας τους να αναλάβουν την ευθύνη να τον μετατρέψουν σε μια μικρή κοινότητα που στηρίζεται στην ανθρώπινη αλληλεγγύη και όχι στα δικαιώματα.
Το Facebook, με τους 1,9 δισεκατομμύρια λογαριασμούς σε διαρκή εξέλιξη, το 55% των οποίων είναι καθημερινά ενεργοί, με έναν μέσο όρο 2,5 ωρών που ο καθένας βρίσκεται καθημερινά στα κοινωνικά δίκτυα, με το 87% των οποίων να γίνεται μέσω των smartphone, γίνεται σταδιακά το τέλειο βιοπολιτικό υπέδαφος για την ανάπτυξη της πλανητικής οικονομικής διακυβέρνησης.
Αφαιρεί κάθε περιεχόμενο από την έννοια του «πολίτη», που εξακολουθεί να έχει πολιτική βαρύτητα, για να τον μετατρέψει σε έναν συνδρομητή ηθικά υπεύθυνο για τη μικρή του κοινότητα. Ενώ στο κεφάλι του θα καρφώνονται ασυνείδητα οι πολιτικές αποφάσεις, που πραγματικά επηρεάζουν τη ζωή του. Εκτός κι αν συνειδητοποιήσουμε όλοι τι ακριβώς είναι το Facebook, πώς λειτουργεί, και ποια πρακτική, ποιο πολιτικό σχέδιο εξυπηρετεί.
Το Facebook είναι το εργαλείο μιας νέας κυβερνησιμότητας που κινδυνεύουμε να τεθεί σε λειτουργία: εντάσσεται σε μια ατομικίστικη κουλτούρα ενδυνάμωσης που ήδη επικρατεί, σε μια ειδική εκδοχή της κοινωνίας των πολιτών, και μας προτείνει μια μεγάλη αφήγηση.
(1) Στο πρωτότυπο χρησιμοποιείται ο όρος empowerment που στα ελληνικά σημαίνει ενδυνάμωση. Η χρήση του όρου αυτού διεθνούς υποδηλώνει την διαδικασία μιας αυτόκεντρης ανάπτυξης του ατόμου ώστε να μπορέσει να γίνει πιο δυνατό σε όλα τα επίπεδα, σωματικά, πνευματικό και ψυχικό.
* Η Τζιοβάνα Κράκο είναι συγγραφέας και πολιτική αναλύτρια
Μετάφραση: Άβα Μπουλούμπαση
