του Τριαντάφυλλου Σερμέτη*
Τις τελευταίες δεκαετίες γίνεται λόγος για τον μετανθρωπισμό, ο οποίος αποτελεί ένα νέο πνευματικό και πολιτισμικό κίνημα παγκόσμιας κλίμακας. Οι μετανθρωπιστές πιστεύουν ότι ο άνθρωπος στην παρούσα φάση δεν βρίσκεται στο τέλος της ανάπτυξής του, αλλά βιώνει ένα πρώιμο στάδιο του μετανθρώπου. Οι μετανθρωπιστές ισχυρίζονται ότι υπάρχει η δυνατότητα και η επιθυμία να βελτιωθεί θεμελιωδώς η ανθρώπινη ζωή μέσω της ανάπτυξης της τεχνολογίας και της μηχανοποίησης του ανθρώπου, προκειμένου να εξαλειφθεί η γήρανση και να αξιοποιηθούν στο έπακρο τα σωματικά, ψυχικά και πνευματικά ανθρώπινα χαρίσματα. Αυτό θα επιτευχθεί με τον συγχρονισμό της τεχνολογίας με τον άνθρωπο. Τούτο σημαίνει ότι θα δημιουργηθεί στον άνθρωπο μια νέα συνείδηση, η τεχνολογική συνείδηση. Στην πραγματικότητα θα δημιουργηθεί ένα νέο είδος ανθρώπου που θα είναι βιο-ρομπότ· ο μετανθρωπισμός μπορεί να θεωρηθεί επέκταση του ανθρωπισμού. Οι ανθρωπιστές πιστεύουν ότι οι άνθρωποι έχουν σημασία, ότι τα άτομα έχουν σημασία. Μπορεί να μην είμαστε τέλειοι, αλλά μπορούμε να βελτιώσουμε τα πράγματα προωθώντας την ορθολογική σκέψη, την ελευθερία, την ανοχή, τη δημοκρατία και την ανησυχία των συνανθρώπων μας. Οι μετανθρωπιστές συμφωνούν με αυτό, αλλά υπογραμμίζουν και αυτό που έχουμε τη δυνατότητα να γίνουμε. Όπως ακριβώς χρησιμοποιούμε λογικά μέσα για τη βελτίωση της ανθρώπινης κατάστασης και του εξωτερικού κόσμου, μπορούμε επίσης να χρησιμοποιήσουμε αυτά τα μέσα για να βελτιώσουμε τον εαυτό μας, τον ανθρώπινο οργανισμό. Με αυτόν τον τρόπο, δεν περιοριζόμαστε στις παραδοσιακές ανθρωπιστικές μεθόδους, όπως είναι η εκπαίδευση και η πολιτιστική ανάπτυξη. Μπορούμε, επίσης, να χρησιμοποιήσουμε τεχνολογικά μέσα που τελικά θα μας επιτρέψουν να προχωρήσουμε πέρα από αυτό που κάποιοι θα το θεωρούσαν «ανθρώπινο».
Το κίνημα του μετανθρωπισμού στην πραγματικότητα θυμίζει έντονα τη θέση του Nietzsche για τον υπεράνθρωπο (όχι όπως αυτή παραποιήθηκε από την αδελφή του προκειμένου να χρησιμοποιηθεί από τους ναζιστές για την προώθηση της ιδεολογίας τους· εξάλλου το ζήτημα αυτό η επιστήμη το έχει διαλευκάνει πλήρως από τη δεκαετία του 1960). Με μια θεμελιώδη διαφορά όμως· τη διαφοροποίηση στο ζήτημα των αξιών. Ο Nietzsche ασκεί έντονη κριτική και επιχειρεί να επαναπροσδιορίσει τις αξίες σε ο,τιδήποτε φανερώνει έναν ιδιαίτερο τύπο καταστροφικής και αρνητικής θέλησης. Η αρνητική θέληση για δύναμη κυριαρχεί στο πεδίο της ηθικής και της πολιτικής. Η ψευδοηθική συνίσταται στο γεγονός ότι, ενώ προβάλλονται από του πολιτικούς κήρυκες η νηφαλιότητα και η αυτοσυγκράτηση αλλά και η έννοια της ισότητας και της δικαιοσύνης, αυτοί ουσιαστικά προβάλλουν τούτα τα στοιχεία για να εκδικηθούν για τη μετριότητά τους, συμπαρασύροντας και εκείνους που τους ξεπερνούν. Με αυτόν τον τρόπο, επιχειρούν να προβάλουν ως αρετές τις αδυναμίες τους στους άλλους και να επιβληθούν και να εκδικηθούν τους άλλους με την ψευδοηθική, στην πραγματικότητα, όμως, με την αμοραλιστική πολιτική. Στο πλαίσιο της γνώσης ασκείται από τον Nietzsche έντονη κριτική, καθώς θεωρεί ότι οι σοφοί που καταγγέλλουν τις υπερβατικές αξίες και προβάλλουν τη ρασιοναλιστική σκέψη ως τη μόνη νόηση, στην ουσία δεν κάνουν κάτι άλλο από το να αφαιρούν από την ύπαρξη την εμπειρική γνώση. Ο μηδενιστής στοχαστής αφαιρεί την ενθουσιώδη γνώση του παιδιού που θα ανακάλυπτε αθώα τον κόσμο. Ο Nietzsche απέναντι στη γνώση, στην πολιτική, στο κράτος και στη θρησκεία διακηρύσσει ότι η ζωή, το Είναι, είναι το φως που δίνει το πραγματικό νόημα στον άνθρωπο. Η καταφατική θέληση για δύναμη μπορεί να επικρατήσει στα κυριευμένα από αρνητική θέληση συναισθήματα και να οδηγήσει τον άνθρωπο στη δημιουργία νέων αξιών. Μέσω της θέλησης για δύναμη ο άνθρωπος αρνείται κάθε τι που εξαντλεί και καταφάσκει σε κάθε τι που δυναμώνει. Είναι μια στάση αμφισβήτησης στο σκοτεινό, μέσω της ενόρμησης για ζωή. Το αρνητικό εμποδίζει τον άνθρωπο να κινηθεί και αποτελεί την αντίσταση στην ίδια τη ζωή. Η θετικότητα είναι η δύναμη που θέλει τη ζωή. Η πλήρης θέληση για δύναμη φανερώνεται στην εξωτερική πραγματικότητα με τη μορφή της δημιουργίας, του πόνου, της καταστροφής των αρνητικών δυνάμεων· τούτη είναι η καταφατική θέληση για δύναμη. Η αιτία μιας οποιασδήποτε αλλαγής είναι η επέκταση μιας δύναμης πάνω σε μια άλλη δύναμη. Το Είναι, είναι μια συσσώρευση δύναμης που διαρκώς αλλάζει, καθώς αυτή προστίθεται και συσσωρεύεται. Η επιθυμία για καταστροφή είναι η έκφραση μιας δύναμης που θέλει στο μέλλον να επισυμβεί. Αυτή η καταστροφή επέρχεται από μια δύναμη, επειδή αυτό που υπάρχει χαρακτηρίζεται από αρνητική θέληση για δύναμη. Είναι η φυσική εξέλιξη των ειδών, η φυσική ενόρμηση της ζωής, που καθίσταται δυνατή σε μια δημιουργική εξέλιξη. Η άρνηση, που φανερώνεται ως ποιότητα της θέλησης για δύναμη στην αισθητή πραγματικότητα, εμπεριέχει τη γνώση μας για τις αντενεργές δυνάμεις. Αυτή, όμως, η μεταβατική κατάσταση του ανθρώπου, μετά τον θάνατο του Θεού, θα οδηγήσει στη διαδικασία της μεταξίωσης, κατά την οποία θα φανερωθεί η καταφατική ποιότητα της θέλησης για δύναμη και η οποία θα είναι η μόνη δρώσα δημιουργική δύναμη. Τούτο το υψηλό, καταφατικό, δυνατό μέγεθος της θέλησης για δύναμη, αναπόφευκτα οδηγεί στον υπεράνθρωπο.
Το κίνημα του μετανθρωπισμού δεν αποτελεί συνέχεια του ανθρωπισμού, αλλά του μηδενισμού και της διάσπασης του ανθρώπου, λόγω της αποταύτισης του εαυτού από τον εαυτό του
Εκείνο που διαφέρει ριζικά στον Nietzsche από τη φιλοσοφία του μετανθρωπισμού συνίσταται στην αξία της συνείδησης. Ενώ οι μετανθρωπιστές εκείνο που επιθυμούν είναι να δημιουργηθεί μέσω της τεχνολογίας μια κοινή παγκόσμια συνείδηση αδιαφοροποίητη, και αυτό το ονομάζουν «νέο διαφωτισμό» (κατά τη γνώμη μου πρόκειται για τον εφιάλτη της οργουελιανής κοινωνίας), ο Nietzsche, αντίθετα, επιδιώκει την ελεύθερη συνείδηση. Η αυταξία της ζωής έγκειται στο γεγονός ότι επιλέγει κανείς να ζήσει επειδή υπάρχει. Η μεταστοιχείωση των αξιών κατέχει κεντρική θέση στη σκέψη του Nietzsche. Είναι εκείνο το κριτήριο που προϋποτίθεται προκειμένου να υπάρξει ο υπεράνθρωπος. Η μεταστοιχείωση είναι το οριακό εκείνο σημείο κατά το οποίο το αρνητικό μεταστρέφεται. Η ποιότητα του αρνητικού μεταστρέφεται και αυτό χάνει την αυτόνομη δύναμή του. Η βούληση για δύναμη δεν έχει αρνητικό χαρακτήρα πλέον. Μέσα στη βούληση για δύναμη το αρνητικό μεταβάλλεται σε κατάφαση. Η κατάφαση αυτή υπάρχει γιατί υπάρχει η καταστροφή του αρνητικού. Καθαιρείται η εξουσία του αρνητικού και αναδύεται η δημιουργία του καταφάσκειν. Απαραίτητο είναι να διαπεράσει κανείς την αρνητικότητα, όχι για να επωμιστεί το φορτίο και να εγκλωβιστεί μέσα στη σκοτεινότητα, αλλά για να φθάσει, με τη βούληση για δύναμη, στο σημείο όπου το σκοτεινό διαλύεται και μεταστοιχειώνεται.
Επομένως, μεταστοιχείωση σημαίνει ότι η βούληση για δύναμη αλλάζει ποιότητα. Οι αξίες δεν αντλούν τη δύναμή τους από τη σκοτεινότητα, αλλά υπάρχουν ως διαφάνεια, όντας ως διαφάνεια. Η ζωή επιβεβαιώνεται ως ζωή και δεν υπάρχει περιθώριο για κάτι διαφορετικό. Όλες οι αντενεργές δυνάμεις δεν διατηρούνται στη ζωή, αλλά αντίθετα υποτάσσονται και τελικά καταστρέφονται εντός της βούλησης για δύναμη. Η σκοτεινότητα προαναγγέλλει την έλευση του υπερανθρώπου, η θετικότητα, όμως, είναι αυτή που παράγει και τον δημιουργεί. Όλα τα αντενεργά στοιχεία μετουσιώνονται σε ενεργές δυνάμεις ζωής. Οι γνωστές μέχρι τότε αξίες χάνουν την αξία τους. Η καταφατικότητα της ζωής συνιστά ένα καθολικό γίγνεσθαι των δυνάμεων. Η ανατροπή των παλαιών αξιών και η εγκαθίδρυση των καταφατικών ενεργών αξιών είναι δυνατότητες που προϋποθέτουν τη μεταστοιχείωσή τους, τη μεταβολή της σκοτεινότητας σε διαφάνεια.
Το κίνημα του μετανθρωπισμού δεν αποτελεί συνέχεια του ανθρωπισμού, αλλά του μηδενισμού και της διάσπασης του ανθρώπου, λόγω της αποταύτισης του εαυτού από τον εαυτό του. Η τρομακτική συνέπεια του γεγονότος αυτού κατευθύνει προς την αναζήτηση της ευτυχίας στην υλική διάσταση, που αποτελεί το τραγικό αδιέξοδο της ανθρώπινης ύπαρξης. Αντίθετα, η ελευθερία της συνείδησης οδηγεί αναπότρεπτα στην ταύτιση του εαυτού, που αποτελεί την προϋπόθεση της πνευματικής εξύψωσης του ανθρώπου· τούτο αποτελεί τον ανθρώπινο άνθρωπο.
* Ο Τριαντάφυλλος Σερμέτης είναι δρ. Φιλοσοφίας, Συγγραφέας
