του Θανάση Μουσόπουλου
Το 2019 συμπληρώθηκαν ως γνωστόν 160 χρόνια από τη γέννηση του Κωστή Παλαμά. Με αυτή την ευκαιρία ασχολήθηκα ιδιαίτερα με τη ζωή και το έργο του. Καρπός των μελετών μου είναι το αδημοσίευτο ακόμη βιβλίο «Προσεγγίσεις στον κόσμο του Κωστή Παλαμά», απ’ όπου θα παρουσιάσω κάποια κεφάλαια στον φιλόξενο «Δρόμο της Αριστεράς».
***
Το μεγάλο ταξίδι του Κωστή Παλαμά δεν ήταν στον τόπο, ήταν στον χρόνο και στα βιβλία. Δεν θαύμαζε απλώς, μετέδιδε με την ποίηση και τα κριτικά του κείμενα αυτά που συναντούσε στο διάβα του. Ήταν Έλληνας και συνάμα κοσμοπολίτης. Ήταν Έλληνας της εποχής του και συνάμα φορέας της ελληνικής διαχρονίας και συνέχειας.
Σημειώνει ο Θ. Ξύδης σχετικά στο βιβλίο του «Παλαμάς»: «Κάποτε οι επιδράσεις στον Παλαμά από την ελληνική παράδοση είναι τόσο βαθιές, ώστε υπάρχει σε ποιήματά του αυτούσια η μεταφορά στίχων αρχαίων, βυζαντινών, δημοτικών τραγουδιών και νεοελλήνων ποιητών». Και σε επόμενο σημείο: «Συναιρεί το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Στο ίδιο τετράστιχο υπάρχει μια αξιοσπούδαστη αντίφαση:
Δεν είμαι του καιρού μου ούτε κανενός καιρού…
Ακούστε με, είμαι του καιρού μου κι όλων των καιρών.»
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ελληνικής διαχρονίας είναι το έργο του «Η Φλογέρα του βασιλιά» (1910) που εξελίσσεται στο Βυζάντιο και αναφέρεται στο ταξίδι του Βασίλειου Β΄ στην Αθήνα. Κεντρικό σημείο του έργου είναι το προσκύνημα του αυτοκράτορα στον Παρθενώνα, που έχει γίνει ναός της Παναγίας. Αυτό συμβολίζει για τον ποιητή τη σύνθεση και την ενότητα όλης της ιστορίας του Ελληνισμού, αρχαίας, βυζαντινής και σύγχρονης.
Στο κείμενό μας τούτο θα προσεγγίσουμε τη σχέση του Κωστή Παλαμά (1) με τους Αρχαίους και (2) με το Βυζάντιο. Στη συνέχεια, στο τρίτο μέρος θα φωτίσουμε ιδιαίτερα το θέμα «Παλαμάς και 1821».
Ο Κωστής Παλαμάς και οι Αρχαίοι
Ο Θεόδωρος Ξύδης στο βιβλίο του «Παλαμάς», στο κεφάλαιο «Ο Παλαμάς και οι Αρχαίοι» βοηθά στην προσέγγισή μας.
Αναμφίβολα, ο Παλαμάς έχει διαρκή επαφή με το σύνολο της αρχαιοελληνικής ιστορίας και γραμματείας. Το θέμα είναι ποια σχέση αναπτύσσει με τους αρχαίους Έλληνες.
Ο ίδιος ο Κωστής Παλαμάς σημειώνει στην «Ποιητική μου»: «Την παράδοση δεν την ακολουθώ πάντα, μήτε που τη συμπληρώνω μοναχά, μήτε που την πλαταίνω ή τη μεταμορφώνω, καλοπρόσδεχτα. Και της αγριεύω, και τη στενοχωρώ, και την πολεμώ, και την αρνούμαι. Έρχονται στιγμές που καταντά στα χέρια μου, από το χτύπημα κι από το μαλλιοτράβηγμα, αγνώριστη».
Θα δώσουμε το λόγο σε δύο σύγχρονούς μας μελετητές του παλαμικού έργο. Ο Θ. Ξύδης γράφει:
«Την αρχαία Ελλάδα την αντίκρισε ο Παλαμάς ως μιαν ενότητα, αποβλέποντας πάντα στην ηθική, πνευματική και γλωσσική σύνθεσή της, στη συνείδηση μιας κοινής καταγωγής και στα ομότροπα ήθη. Στην ποίησή του οι προϊστορικοί χρόνοι, ο Μινωικός, ο Αιγαιικός, ο Ελλαδικός, ο Δωρικός πολιτισμός, τα ομηρικά χρόνια, η αρχαϊκή και η κλασική εποχή, καθώς και η ελληνιστική, όλα γίνονται γόνιμες αφορμές λαμπρών εμπνεύσεων. Όμοια και στους στοχασμούς του μέσα στα ποικίλα μελετήματά του αισθάνεται ο αναγνώστης την έκταση που έχει κάθε φορά το βίωμα του αρχαίου κόσμου στον Παλαμά […] Και ήθελε ακριβώς να μεταγγίσει στη συνείδηση των αναγνωστών του ό,τι σχετίζεται με την ορθή μεταβίβαση της βαθύτερης προσφοράς των αρχαίων, εκείνης μάλιστα που βοηθεί τα δεδομένα της σημερινής εποχής».
Το 2008 το Ιόνιο Πανεπιστήμιο – Τμήμα Ιστορίας πραγματοποίησε Συνέδριο με θέμα «Ελληνική Αρχαιότητα και Νεοελληνική λογοτεχνία», στα Πρακτικά που κυκλοφόρησαν με την επιμέλεια του καθηγητή Θεοδόση Πυλαρινού, περιλαμβάνεται η εισήγηση «Η “Αρχαιολατρία” του Παλαμά – Επιλογή από το ποιητικό και δοκιμιακό του έργο», της καθηγήτριας Άντας Κατσίκη Γκίβαλου. Χαρακτηριστικά αποσπάσματα του κειμένου της:
«Ο απεριόριστος θαυμασμός του Παλαμά για την αρχαία Ελλάδα αποτυπώνεται σε πολλά ποιήματά του με αναφορές στην αρχαία μυθολογία, στην ιστορία, στη φιλοσοφία, στην ποίηση και στην τέχνη (αναφέρει ενδεικτικά τίτλους συλλογών και ποιημάτων)». «[Σε ποιήματα του Παλαμά που αναφέρονται στην αρχαιότητα] διαπιστώνουμε την αντιφατικότητα του Παλαμά, το γνωστό δυαδισμό του, σε σχέση με την αρχαιότητα. [Επίσης] έχουμε στίχους που αποκαλύπτουν το θαυμασμό του προς τις αξίες του αρχαίου πολιτισμού και επιβεβαιώνουν την παγκοσμιότητά τους. […] Ο Παλαμάς απέναντι στον άδολο θαυμασμό του για την αρχαιότητα, ορθώνει το «κατηγορώ» του και κατακεραυνώνει τους αρχαιοκάπηλους, τις «ανιστόρητες [αυτές] ψυχές», τους «λογοκλόπους», που καθιστούν «πόρνη» την Ιστορία του τόπου και μετατρέπουν σε «βρυκολάκους και στοιχιά» «τ’ απολλώνια τα κορμιά». Επιτίθεται με σφοδρότητα σε μιαν αρχαιολατρία που τη θεωρεί καταστροφική».
***
Έναν περίπατο θα επιχειρήσουμε στο έργο του Παλαμά, ξεκινώντας από τα κριτικά δημοσιεύματά του.
Πρώτος στο ενδιαφέρον του ο Όμηρος και το ομηρικό πρόβλημα, για το οποίο σημειώνει ότι τα μεγάλα έργα έχουν την πρώτη αρχή στο πρόσωπο, στον «Ένα». Ακολουθούν ο Ησίοδος, ο ποιητής των επινίκων Πίνδαρος, η μελωδική Σαπφώ, βασίλισσα του στίχου και σκλάβα του καημού. Να σημειώσουμε ότι «πολλοί στίχοι των ποιητών από τον Όμηρο έως τα ελληνιστικά χρόνια, βρίσκονται σκόρπια μεταφρασμένοι σε διάφορες ποιητικές συλλογές του Παλαμά».
Η φιλοσοφία βρήκε στον Παλαμά ένα αληθινό μύστη. Ο ίδιος σημειώνει σχετικά: «Κάθε μεγάλος φιλόσοφος είναι ποιητής της αφηρημένης ιδέας, είναι της φαντασίας λειτουργός κι εκείνος». Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τους προσωκρατικούς, στοχαστές καθολικών τάσεων, όπως σημειώνει ο Θ. Ξύδης. Εμπεδοκλής, Ηράκλειτος και Παρμενίδης απασχόλησαν τον Παλαμά, που γράφει: «Ο μέγας ποιητής φιλόσοφος: ο Ηράκλειτος. Ο μέγας πεζολόγος φιλόσοφος: ο Σωκράτης».
Ασχολήθηκε με κάθε λογοτεχνικό είδος της κλασικής εποχής. Δραματική ποίηση – Τραγωδία: Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης. Κωμωδία: Αριστοφάνης. Περνούμε στον πεζό λόγο: Ιστοριογραφία «Μου φαίνεται πως ο Θουκυδίδης είναι ύστερ’ από τον Όμηρο στην ποίηση, ο πιο μεγάλος πεζογράφος, πολύ σπουδαιότερος κι από πολλούς φιλοσόφους και ποιητές της αρχαίας Ελλάδας» και Ρητορεία με κυριότερο εκπρόσωπο τον Δημοσθένη.
Ο Παλαμάς από τους φιλοσόφους της κλασικής εποχής ξεχωρίζει τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Δεν ξεχνά ότι ο Πλάτων ξεκίνησε από την ποίηση και στα κείμενά του ο Παλαμάς θαυμάζει και επαινεί το ήθος του. Από τον Αριστοτέλη περισσότερο προσεγγίζει την «Ποιητική» και ξεχωρίζει αυτό που λέει ο Σταγειρίτης: «Η μεν γαρ ποίησις μάλλον το καθόλου, η δ’ ιστορία το καθ’ έκαστον λέγει».
Γενικότερα με την αρχαία τέχνη, όχι μόνο του λόγου, καταπιάνεται ο Παλαμάς σε διάφορα κείμενά του, με τη ζωγραφική και τη γλυπτική, τον Φειδία, τον Πραξιτέλη και τον Πολύκλειτο. Ακόμη ασχολείται με τη λογοτεχνία της μετακλασικής εποχής.
Εκτός από τα κριτικά του κείμενα, μικρά ή μεγάλα, ο Παλαμάς σε ποιήματά του αναφέρεται στους αρχαίους Έλληνες ποιητές και άλλους δημιουργούς. Ελάχιστα δείγματα παραθέτουμε:
– Όμηρε θείε, των καιρών χαρά και δόξα!
– Του Λόγου στα ύψη Πήγασος ο Αισχύλος, να το τέρας!
Στη γαληνιά και ο Σοφοκλής της Αττικής ημέρας
πόνος δεινός, μα εγώ μ’ εσέ, σκέψη, δαρμέ, Ευριπίδη,
ρυθμέ, μεθάω σα με τρυπά του τραγικού το αρίδι.
– Με τους πρωτόγονους σοφούς, της Ιωνίας τις δόξες,
θέλω να πλέξω τ’ όνειρο και να χυθεί μου ο λόγος,
καλοτεχνίτης, εραστής, κατηχητής, προφήτης.
– Προσμένουμε ανθοστέφανους τον Μάη και τον Απρίλη,
Με τις ιδέες οι Πλάτωνες, με τους θεούς οι Αισχύλοι.
«Σ’ αυτούς τους στίχους μας δίνει ο Παλαμάς ένα ωραίο συνδυασμό της φιλοσοφίας και της ποιήσεως, με δύο κορυφαίους εκπροσώπους τους», παρατηρεί ο Θ. Ξύδης.
Κλείνοντας τη ματιά του Παλαμά απέναντι στους αρχαίους, ένα χαρακτηριστικό κείμενό του: «Αθάνατοι, Όμηρος, Σοφοκλής, Πλάτωνας∙ μα δε φτάνει μόνο να τους αγναντεύεις ξεμοναχιασμένους. Κι αυτοί μας έρχονται κοντότερα, πιο πολύ ζωντανεύουν και καθαρότερα μιλάνε, σα δοκιμάσουμε να τους νιώσουμε και να τους απολάψουμε μέσα στο σύνολο της μακρόζωης ιστορίας του Ελληνικού του νου και της ελληνικής γλώσσας».
