Του Κώστα Μελά*
1. Τα τελευταία περίπου σαράντα χρόνια –από τα μέσα της δεκαετίας του 1980– το παγκόσμιο καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα παρουσιάζει εμφανή μεγάλη αύξηση των οικονομικών ανισοτήτων (www.oecd.org/social/inequality.htm#income).
Για μεγάλο διάστημα κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα οι εξελίξεις ήταν εντελώς διαφορετικές: οι οικονομικές ανισότητες μειώνονταν.
Είναι τόσο μεγάλο το μέγεθος των αλλαγών πλέον, ώστε όλοι οι μεγάλοι πολυμερείς διεθνείς οργανισμοί, WorldBank, ΔΝΤ, WorldEconomicForum, ΟΗΕ έχουν αναγάγει το ζήτημα των ανισοτήτων σε πρώτη προτεραιότητα εκεί που λίγα χρόνια πριν «σφύριζαν αδιάφορα». Μέχρι πρόσφατα οι περισσότεροι οικονομολόγοι (υπό το βάρος του κυρίαρχου νεοκλασικού υποδείγματος) θεωρούσαν ως δεδομένη την ύπαρξη αντίστροφης σχέσης (trade-off) μεταξύ οικονομικής μεγέθυνσης και ανακατανομής του εισοδήματος. Η συγκεκριμένη άποψη στηριζόταν στη θεωρητική θέση η οποία υποστηρίζει ότι ακόμη και η αναφορά σε μείωση των υπαρχόντων ανισοτήτων θέτει σε κίνδυνο τις επενδυτικές δραστηριότητες των επιχειρηματιών. Πρόκειται για τη γνωστή θεωρητική (;) άποψη trickledowneconomics η οποία απλά σημαίνει αφήστε τους πλούσιους να πλουτίσουν βραχυχρόνια και μακροπρόθεσμα (sic!) ο πλούτος θα διαχυθεί στην κοινωνία! Τα γεγονότα έχουν διαψεύσει αυτή την αντίληψη αλλά παρ’ όλα αυτά εξακολουθεί να γίνεται αποδεκτή τόσο από σειρά ακαδημαϊκούς όσο και από τις κυβερνήσεις των χωρών που δίνουν τον τόνο στην ασκούμενη παγκοσμίως οικονομική πολιτική.
Τελευταία όμως αρχίζουν να διατυπώνονται αντίθετες απόψεις οι οποίες μάλιστα υπογραμμίζουν με έμφαση ότι χωρίς τη μείωση των οικονομικών ανισοτήτων είναι αδύνατον να υπάρξει «στέρεη οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη». Τα τελευταία χρόνια σειρά μελετών δείχνουν όμως το αντίθετο: μεγάλη αύξηση των ανισοτήτων προκαλεί επιβαρύνσεις στην οικονομική μεγέθυνση.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να ειπωθεί ότι οι ανισότητες, τα τελευταία 30-40 χρόνια, δεν αυξήθηκαν σε όλες τις χώρες με τον ίδιο ρυθμό ή και σε ορισμένες έμειναν στάσιμες ή σχεδόν στάσιμες. Αυτό είναι σημαντικό διότι δείχνει με σαφήνεια ότι οι οικονομικές ανισότητες αποτελούν πολιτικό πρόβλημα, διότι ήταν οι παρεμβάσεις της οικονομικής πολιτικής αυτές που τις περιόρισαν στις συγκεκριμένες χώρες. Μπορούμε συνεπώς να ισχυριστούμε ότι το οικονομικό υπόδειγμα που έχει ενσωματωθεί στο καθεστώς της Παγκοσμιοποίησης διευκολύνει (πολιτικά) την άνοδο των οικονομικών ανισοτήτων, αλλά ακόμη και εντός αυτού του πλαισίου υπάρχουν οι δυνατότητες παρεμβάσεων της οικονομικής πολιτικής ώστε αυτές να αμβλυνθούν. Άρα θα πρέπει να μελετηθούν όλοι εκείνοι οι ειδικοί παράγοντες που ισχύουν σε κάθε χώρα για να καταλάβουμε τους λόγους της μεγαλύτερης ή μικρότερης ανόδου των ανισοτήτων εντός των διαφόρων χωρών.
2. Σε έναν κόσμο γεμάτο ανισότητες, η πανδημία έφερε ακόμη περισσότερες. Παρά τις επικοινωνιακές προσπάθειες που καταβάλλουν οι κυβερνήσεις ανά τον κόσμο να κρύψουν αυτή την εξέλιξη, με το να προβάλλουν τα μέτρα που λαμβάνονται, ιστορικά είναι αποδεδειγμένο ότι σε κάθε κρίση υπάρχουν χαμένοι που κατά περίεργη σύμπτωση είναι κυρίως τα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα του πληθυσμού.
Τα δυσανάλογα αποτελέσματα στην υγεία και στην οικονομική κατάσταση ορισμένων κοινωνικών ομάδων, που έχει προκαλέσει η πανδημία COVID-19, έχουν αυξήσει την ανισοκατανομή του εισοδήματος. Σε αυτό το συμπέρασμα κατέληξε μελέτη που δημοσιεύθηκε από το ΔΝΤ (Vybhavi Balasundharam and Era Dabla-Norris, Pandemics and Inequality: Perceptions and Preferences for Redistribution,IMF Working Paper, February 2021), και αφορούσε έντεκα αναπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες.
Οι γυναίκες εργαζόμενες αποτελούν την ομάδα που έχει πληγεί περισσότερο από την πανδημία, μαζί με τους εργαζόμενους που δεν κατέχουν πτυχίο πανεπιστημίου, τους άνεργους και τους εργαζόμενους που είναι απαραίτητη η φυσική τους παρουσία στην εργασία (δεν έχουν τη δυνατότητα τηλεργασίας)
Οι μελετητές διαπίστωσαν συστηματικές διαφορές μεταξύ των φύλων, της κατάστασης απασχόλησης, τις ευέλικτες μορφές εργασίας, των περιοχών και της αντίληψης του τρόπου που οι κυβερνήσεις διαχειρίστηκαν την κρίση υγείας και την αντίστοιχη της οικονομίας.
Οι γυναίκες εργαζόμενες αποτελούν την ομάδα που έχει πληγεί περισσότερο από την πανδημία, μαζί με τους εργαζόμενους που δεν κατέχουν πτυχίο πανεπιστημίου, τους άνεργους και τους εργαζόμενους που είναι απαραίτητη η φυσική τους παρουσία στην εργασία (δεν έχουν τη δυνατότητα τηλεργασίας). Όλες αυτές οι ομάδες θεωρούν ότι τα κυβερνητικά μέτρα δεν είναι αποδοτικά ως προς τον περιορισμό της πανδημίας και της οικονομικής κρίσης. Αναφορικά με την ηλικία, διαπιστώνεται ότι οι νέοι είναι αυτοί που δεν συμφωνούν με τα κυβερνητικά μέτρα.
Ένα σημαντικό εύρημα είναι ότι οι πλουσιότερες ομάδες του πληθυσμού διάκεινται περισσότερο υπέρ των κυβερνητικών μέτρων ειδικά στις χώρες που αυτά ήταν λιγότερο περιοριστικά. Όμως, οι πλουσιότερες ομάδες υποστηρίζουν λιγότερο τα κυβερνητικά μέτρα σε χώρες στις οποίες το αρχικό επίπεδο ανισότητας στην κατανομή του εισοδήματος ήταν υψηλό.
Επίσης η πανδημία «παγώνει» μισθούς και μπόνους, πέρα από τις προσλήψεις, καθώς οι εργοδότες τηρούν στάση αναμονής σε συνέχεια μιας χρονιάς κατά την οποία έπρεπε να λάβουν δύσκολες αποφάσεις, κατευθύνοντας δαπάνες για να διασφαλίσουν την υγεία και την ασφάλεια των ανθρώπων τους, έχοντας παράλληλα να αντιμετωπίσουν μεγάλες οικονομικές δυσκολίες λόγω των επιπτώσεων της υγειονομικής κρίσης. Ειδικά στην Ελλάδα, στην πρόσφατη έρευνα της Manpower Group, καταγράφεται αποδυνάμωση των προοπτικών κατά 16 ποσοστιαίες μονάδες για το α’ τρίμηνο του 2021 σε σχέση με το αντίστοιχο τρίμηνο του προηγούμενου έτους.
3. Η αίσθηση κοινωνικής συνοχής που επιτυγχάνεται εν μέσω πανδημίας είναι προσωρινή. Όπως δείχνει άλλη μελέτη, πάλι δημοσιευμένη από το ΔΝΤ, (Philip Barrett and Sophia Chen, Social Repercussions of Pandemics, IMF Working Paper, January 2021) διαπιστώνεται ότι ιστορικά, μετά από κάθε πανδημία αυξάνει σημαντικά η πιθανότητα κοινωνικών εξεγέρσεων. Χρησιμοποιώντας στοιχεία από 130 χώρες, προέκυψε θετική συσχέτιση μεταξύ επιδημιών και κοινωνικών εξεγέρσεων, οι οποίες τείνουν να διαρρήξουν τον κοινωνικό ιστό. Αυτά τα «όλοι μαζί» είναι παρηγοριά της παρατεταμένης στιγμής. Η αντίδραση όλων όσοι χτυπήθηκαν από την πανδημία και είδαν τις όποιες προοπτικές τους να συντρίβονται θα υπάρξει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο.
* Ο Κώστας Μελάς είναι οικονομολόγος και πανεπιστημιακός
