Η ιδέα της εθνικής κοινωνικής χειραφέτησης τέθηκε στην Βαλκανική στις αρχές του 19ου αιώνα μέσα από τα πιο ριζοσπαστικά στοιχεία της αστικής τάξης και στηρίχθηκε κυρίως στους αγώνες και τις εξεγέρσεις της βαλκανικής αγροτιάς ενάντια στον οθωμανικό ζυγό και τις φεουδαρχικές σχέσεις που αυτός ευνοούσε.
Αυτές οι δυνάμεις κυνηγήθηκαν όχι μόνο από τους Οθωμανούς αλλά και από τις μεγάλες δυνάμεις που είχαν συγκροτήσει την Ιερή Συμμαχία και καταπολεμούσαν κάθε ριζοσπαστικό αστικό κίνημα, κάθε λαϊκή εξέγερση. Το ριζοσπαστικό σχέδιο του Ρήγα Βελεστινλή εκφράζει τέτοιες ιδέες και δυνάμεις και το τραγικό τέλος του δείχνει την συνεργασία των αντιδραστικών δυνάμεων.
Εθνική αφύπνιση και βαλκανοποίηση
Η εθνική αφύπνιση στα Βαλκάνια συναντήθηκε με ορισμένα σοβαρά γεωπολιτικά και κοινωνικά γεγονότα: την επίλυση του ανατολικού ζητήματος, την άμεση εμπλοκή των μεγάλων δυνάμεων, τη διάλυση αυτοκρατοριών, την είσοδο στην εποχή του ιμπεριαλισμού και των ιμπεριαλιστικών πολέμων, την ανικανότητα ή τα όρια της αστικής τάξης στα Βαλκάνια να επιλύσει τα εθνικά ζητήματα, την εχθρότητα που αυτή έδειξε απέναντι στην αγροτιά και την νέα εργατική τάξη που εμφανίζονταν στο προσκήνιο.
Η Βαλκανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία που ενέπνευσε τα πιο ριζοσπαστικά αστικά στοιχεία στις αρχές του 19ου αιώνα, δεν έγινε δυνατή τότε. Στη θέση της επιβλήθηκε η βαλκανοποίηση, που ανέκοψε κάθε γνήσια τάση προς έναν δημοκρατισμό στην περιοχή. Αυτό που συνέβη τότε στα Βαλκάνια, καταχωρήθηκε στη γλώσσα της διπλωματίας που χαρακτηρίζει τον ιδιαίτερο τρόπο σχηματισμού κρατών. Βαλκανοποίηση επομένως έχουμε όταν σχηματίζονται ή διαμελίζονται κράτη με άμεση παρέμβαση των μεγάλων δυνάμεων και αυθαίρετη χάραξη ή επαναχάραξη συνόρων, ανταλλαγές πληθυσμών και δημιουργία νέων κρατικών οντοτήτων. Οντοτήτων που από τη στιγμή της δημιουργίας τους φορτώνονταν σημαντικά μειονοτικά προβλήματα, που στην κατάλληλη στιγμή μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την προώθηση σχεδιασμών των μεγάλων δυνάμεων. Εξυπακούεται πως η βαλκανοποίηση τροφοδότησε πολλές πρόσκαιρες συμμαχίες, που γρήγορα μεταβάλλονταν, καθώς και σοβαρές σοβινιστικές συγκρούσεις.
Από μια άποψη, η βαλκανοποίηση ήταν η απάντηση των αστικών τάξεων και των μεγάλων δυνάμεων ενάντια στο ανερχόμενο εργατικό κίνημα και τις συχνές αγροτικές εξεγέρσεις. Ήταν ένας κυματοθραύστης σε κάθε απόπειρα ανεξάρτητης πορείας των Βαλκανίων και όρος για την επιβολή του ελέγχου στην περιοχή από τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις.
Δεύτερος μεγάλος σταθμός στην εθνική και κοινωνική ζωή των Βαλκανίων υπήρξε η περίοδος του μεγάλου αντιφασιστικού πολέμου ενάντια στην χιτλεροφασιστική κατοχή. Στην περιοχή αυτή αναπτύχθηκαν ορισμένα από τα πιο μεγάλα και σημαντικά εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα στην Ευρώπη χάρις στην αποφασιστική συμβολή των κομμουνιστικών κομμάτων.
Γύρω από το κομμουνιστικό κίνημα και τον νέο γεωπολιτικό συσχετισμό συγκροτήθηκαν μεγάλα λαϊκά και δημοκρατικά μπλοκ δυνάμεων και άλλαξε για πρώτη φορά ο συσχετισμός δύναμης σε μια προοδευτική κατεύθυνση.
Στις δεκαετίες που ακολούθησαν τον πόλεμο –σε μια πολύ βραχύχρονη περίοδο οι λαϊκές δημοκρατίες στα Βαλκάνια μεταμόρφωσαν σε μεγάλο βαθμό την κοινωνική πραγματικότητα και έβαλαν εκτεταμένες περιοχές της βαλκανικής στο δρόμο της προόδου, παρά τις ελλείψεις και τις αδυναμίες που αναμφισβήτητα υπήρξαν. Τα Βαλκάνια γνώρισαν όλες τις εκδοχές του υπαρκτού σοσιαλισμού, ανάπτυξαν ιδιαίτερες «ποικιλίες» που σαν τέτοιες δεν μπόρεσαν να αντέξουν στις μεγάλες ανακατατάξεις που έφερε η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ και της Σοβιετικής Ένωσης. Η θύελλα της κατάρρευσης συμπαρέσυρε και τα εκεί καθεστώτα. Τις μεγαλύτερες αντιστάσεις στο κύμα αυτό τις ανέδειξαν οι περιπτώσεις που είχαν κτίσει ένα σχετικά πιο ανεξάρτητο παραγωγικό και κρατικό μηχανισμό (Γιουγκοσλαβία). Η αποτίμηση του σοσιαλισμού που χτίσθηκε στα Βαλκάνια, αλλά και της προσφοράς του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος είναι ένα ανοικτό κεφάλαιο.
Στην περίοδο της Νέας Τάξης
Σήμερα ζούμε μια τρίτη περίοδο – φάση. Η Βαλκανική δοκίμασε τη Νέα Τάξη Πραγμάτων και περιδινείται στους νέους γεωπολιτικούς συσχετισμούς. Ό,τι θετικό είχε επιτευχθεί, ό,τι κατακτήσεις είχαν οι εργαζόμενοι και οι λαοί σε όλα τα άκρα της Βαλκανικής, ανατινάζονται στον αέρα.
Σήμερα, όχι μόνο επιβάλλεται μια νέα εκτεταμένη βαλκανοποίηση, υπό την αιγίδα του ΝΑΤΟ και της Ε.Ε., που δημιουργούν ένα νέο σύστημα προτεκτοράτων, αλλά προωθείται ταυτόχρονα και μια αποβαλκανοποίηση της Βαλκανικής. Αποβαλκανοποίηση με την έννοια ότι ξεχαρβαλώνεται όλος ο παραγωγικός ιστός των Βαλκανικών χωρών, μετατρέπεται σε συμπληρωματικός των πολυεθνικών μονοπωλίων, ανατινάζονται συνειδητά όλες οι προϋποθέσεις ανεξάρτητης πορείας των βαλκανικών χωρών, εισάγονται όλα τα πολιτιστικά παραπροϊόντα του καπιταλισμού, ξεριζώνονται λαοί και παραδόσεις. Η αποβαλκανοποίηση των Βαλκανίων, πέρα από τα πρόδηλα γεωπολιτικά και οικονομικά της κίνητρα, εκφράζει στην πράξη και τον ρατσισμό που επιδεικνύουν οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις απέναντι στους Βαλκανικούς λαούς που τους θεωρούν ανθρώπους ημιάγριους που αυτοί θα τους εκπολιτίσουν. Και ο πολιτισμός τους εισάγεται με την καταστροφή, τους ανθρωπιστικούς πολέμους, τους χειρουργικούς βομβαρδισμούς, την επιστράτευση των μαφιών όλων των ειδών, την καταστροφή της ζωής, τους βασιλιάδες, τους εξαγορασμένους πολιτικούς κ.λπ.
Από μια Βαλκανική που αποτελούνταν από 5 χώρες (Αλβανία, Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία, Ρουμανία, Ελλάδα) έχουμε μια Βαλκανική με 11 κρατικές οντότητες (Αλβανία, Βουλγαρία, Ελλάδα, Ρουμανία, ΠΓΔΜ, Κόσσοβο, Κροατία, Σλοβενία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Μαυροβούνιο, Σερβία) και τίποτα δεν θυμίζει την εικόνα που υπήρχε πριν το 1990. Δεν αποκλείεται να υπάρξει ένα ειδικό καθεστώς για την Βοϊβοδίνα και δεν πρέπει να ξεχνιέται η παρουσία και η δράση της Τουρκίας στη Βαλκανική χερσόνησο: ένα τμήμα της (ευρωπαϊκή Τουρκία) βρίσκεται στα Βαλκάνια, ενώ τουρκικές μειονότητες υπάρχουν και παίζουν ρόλο ακόμα και σε κυβερνητικούς συνασπισμούς, όπως για παράδειγμα στη Βουλγαρία. Η δημιουργία κρατών-προτεκτοράτων στην περιοχή δεν είναι το αποτέλεσμα της εξέλιξης κάθε εθνικής οντότητας σε κράτος-έθνος (όπως ισχυρίζονται πολλοί), αλλά προϊόν της άμεσης ανάμειξης ιμπεριαλιστικών δυνάμεων, προϊόν των ανταγωνισμών και των συμβιβασμών τους στην περιοχή1. Τέτοιας μορφής άμεση ανάμειξη έχει ανάγκη τη συνέργεια των αστικών τάξεων της περιοχής στις κρατικές ή παρακρατικές εκδοχές τους.
Ο νέος κύκλος έντασης και συγκρούσεων στην Βαλκανική
Σήμερα στην περιοχή υπάρχουν ανοικτές δύο μεγάλες πληγές. Από βορρά το ουκρανικό μέτωπο και οι προσπάθειες να σφίξει ο κλοιός γύρω από την Ρωσία ακόμα και μέσω Βαλκανίων. Στα νοτιοανατολικά, ο διεθνοποιημένος πόλεμος στη Συρία και η ισχυρότερη παρουσία την Τουρκίας στη βαλκανική. Υπό αυτούς τους όρους είναι εντελώς φυσικό να ανοίξει ένας νέος γύρος συγκρούσεων, εντάσεων και στρατιωτικών διευθετήσεων που δεν ξέρουμε μέχρι ποιο σημείο θα φτάσει.
Στην μνημονιακή Ελλάδα, το ενδιαφέρον για την κατάσταση στα Βαλκάνια έχει περιοριστεί, γιατί όλη η προσοχή έχει επικεντρωθεί γύρω από το «δυτικό» μέτωπο της χώρας. Στην πραγματικότητα, με την είσοδο στην μνημονιακή εποχή, η Ελλάδα υποβαθμίστηκε σημαντικά σε όλους τους τομείς, αποκόπηκε από τα Βαλκάνια πολλαπλά και, βουλιάζοντας μέσα στην κρίση της, δεν διαθέτει σχεδόν καμία πολιτική για όσα συμβαίνουν πολύ κοντά της.
Ο νέος κύκλος έντασης και συγκρούσεων που ανοίγει βρίσκει αντιμέτωπες ορισμένες δυνάμεις που οι κυριότερες είναι οι ΗΠΑ, η Γερμανία, η Ρωσία και η Τουρκία. Αυτές έχουν τη δυνατότητα αλλά και τα μέσα να ασκήσουν πολιτικές, να χαράξουν κατευθύνσεις, να εξουδετερώσουν κινήσεις των κάθε φορά ανταγωνιστών, να ακυρώσουν πλάνα και σχέδια, να προωθήσουν τις θέσεις τους. Το κουβάρι είναι πολύ μπλεγμένο και ορισμένα που συμβαίνουν στην Βαλκανική μπορεί να είναι απόηχος ανακατατάξεων και ανταγωνισμών σε άλλα σημεία του πλανήτη. Το ποιος θέλει να ανοίξει ένα μέτωπο στην Βαλκανική δεν είναι τόσο ευδιάκριτο ζήτημα. Δεν είναι τόσο καθαρό ποιος θα αντιμετωπίσει τα περισσότερα προβλήματα αν ανάψει μια φωτιά στην Βαλκανική. Μια φωτιά στην βαλκανική –που πανεύκολα ανάβει με τόσο… εύφλεκτο υλικό που έχει συσσωρευτεί- μπορεί να χρησιμεύσει ως αντιπερισπασμός άλλων μετώπων.
Πάντως, είναι σε εξέλιξη ανταγωνισμοί που πρέπει να έχουμε υπόψη μας. Ο ανταγωνισμός ΗΠΑ – Γερμανίας διαπερνά περιοχές των Βαλκανίων. Η αντιπαράθεση Δύσης – Ρωσίας δεν είναι διόλου μικρή στην περιοχή των Βαλκανίων και πολλές από τις εξελίξεις συνδέονται άμεσα με αυτήν. Τέλος, η Τουρκία τόσο στην αντιπαράθεση που έχει με την Ευρώπη, όσο και οι διενέξεις που έχει με τις ΗΠΑ, μπορεί να την σπρώξουν σε πρωτοβουλίες στα Βαλκάνια, στη Θράκη και στο Αιγαίο.
Τι θα σήμαιναν τα Ελεύθερα Βαλκάνια; Το ερώτημα από μόνο του, καθώς και η δυσκολία απάντησής του, εμφανίζει την εικόνα ενός δρόμου ναρκοθετημένου που όμως πρέπει να διαβούμε. Ένα γνήσια λαϊκό «εδώ είναι Βαλκάνια, δεν είναι παίξε γέλασε» πρέπει να στραφεί απέναντι στους ντόπιους και διεθνείς δυνάστες και να ματαιώσει το σκοτεινό μέλλον για τους λαούς της Βαλκανικής που προετοιμάζουν.
(1) Για τον προσεκτικό παρατηρητή της βαλκανικής ιστορίας δεν θα περάσει απαρατήρητο το γεγονός πως και η ναζιστική διείσδυση στα Βαλκάνια είχε σαν μοχλό την δημιουργία αρκετών προτεκτοράτων.
