Φωτ.: Στιγμιότυπο από τις διαδηλώσεις του Ιουλίου 1965. Τα Ιουλιανά θα αποτελέσουν όχι απλώς το «φόντο» αλλά το επίκεντρο της «Χαμένης Άνοιξης» του Στρατή Τσίρκα (1911-1980) που μέσα από τις προσωπικές περιπέτειες των πρωταγωνιστών του, αναδεικνύει τη μεγάλη περιπέτεια του Τόπου
Ξεφυλλίζοντας την Χαμένη Άνοιξη του Στρατή Τσίρκα
της Ελένης Μητροσύλη*
Ο Στρατής Τσίρκας στο έργο του Η Χαμένη Άνοιξη αποτυπώνει με αμεσότητα, ενάργεια και ζωντάνια το κλίμα και τα γεγονότα μιας συγκεκριμένης περιόδου, που σημάδεψε τη νεότερη ιστορία μας, αυτής των «Ιουλιανών». Η πτώση του Γ. Παπανδρέου μοιραία άνοιξε το δρόμο για την επιβολή της Δικτατορίας. Η αφήγηση που παίζει με το παρόν και το παρελθόν, φέρνοντας στην επιφάνεια μνήμες και από άλλες ιστορικές περιόδους, όπως τα χρόνια του Διχασμού, της Κατοχής, του Εμφυλίου, εκτείνεται από τις 4 έως τις 23 Ιουλίου 1965, ημέρα ταφής ενός μέλους των «Λαμπράκηδων», του Σωτήρη Πέτρουλα, σκοτωμένου σ’ ένα από τα συλλαλητήρια της Αθήνας εκείνες τις μέρες.
Η βραχύβια άνοιξη
Τα χρόνια από το 1960-67, τη «σύντομη» δεκαετία του ΄60, όπως χαρακτηρίστηκε, συντελέστηκαν πολιτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές εξελίξεις που όμως ανακόπηκαν βίαια με την επιβολή της Δικτατορίας του 1967. Δεν υπερβάλει ο Τσίρκας όταν μιλάει για «Αθηναϊκή Άνοιξη» κατά αντιστοιχία με τις άλλες φιλελεύθερες αναλαμπές σε άλλες χώρες. Το πνεύμα ελευθερίας που επικρατούσε στην Ελλάδα του 1964-1965, αλλά και νωρίτερα και ειδικότερα στην Αθήνα φαίνεται στα λόγια του κεντρικού ήρωα Ανδρέα, επαναπατρισμένου πολιτικού πρόσφυγα: «Ακόμη πιο εξαίσιο απ’ τις παλιές γνωριμίες και τις καινούριες συναντήσεις είναι η ελπίδα για μιαν άλλη ζωή, που βλέπω να χαράζει εδώ . Αθήνα, η πιο ανοιχτή πόλη του κόσμου! Πόσο μεγάλη βόλτα χρειάστηκε να κάνω για να σ’ ανακαλύψω και εσύ να βρίσκεσαι μέσα στα πόδια μου…». Σε άλλο σημείο ο ίδιος ήρωας: «Περασμένα μεσάνυχτα έτυχε να διαβαίνω έξω από τη Λέσχη των Λαμπράκηδων, είδα να βγαίνει ο Μίκης Θεοδωράκης και μαζί του ένα τσούρμο κορίτσια και αγόρια με λαμπερά πρόσωπα –χρόνια είχα να τ’ αντικρίσω αυτά τα ολάνοιχτα μάτια…». Η νέα γενιά φαινόταν να έχει τόλμη καθώς οι συνθήκες δεν ήταν τόσο καταπιεστικές, μπορούσε να αντικρίζει καλύτερα την πραγματικότητα, να έχει θάρρος, να διεκδικεί. Σίγουρα ήταν πιο «καθαρή», αμόλυντη από τα λάθη των παλιότερων, πιο ελεύθερη. Η λάμψη στα πρόσωπα εκτός από την καθαρότητα ήταν ενδεικτική της αισιοδοξίας και του δυναμισμού της. Ο τελευταίος δε έγινε ιδιαίτερα εμφανής στις διαδηλώσεις κατά τη διάρκεια των «Ιουλιανών», όπου η νεολαία έδειξε μεγάλη μαχητικότητα.
Ο κεντρικός πάλι ήρωας θα επισημάνει παρακάτω: «Ήρθε η εκλογική νίκη του Νοέμβρη κι έπειτα του Φλεβάρη. Κάτι θαμποχάραζε στον ορίζοντα. Οι πόρτες αργά και λίγο-λίγο άνοιγαν επιτέλους!» Εδώ πέρα από την αναφορά κάποιων καθαρά ιστορικών γεγονότων που επιβεβαιώνονται και από την ιστοριογραφία, φαίνεται πως «Άνοιγαν οι πόρτες» και για τους αριστερών πεποιθήσεων πολίτες, που τα προηγούμενα χρόνια υφίσταντο διώξεις , εξορίες, εγκλεισμούς. Η «Άνοιξη» όμως αυτή θα είναι βραχύβια.
Ακολουθούν τα γεγονότα του Ιουλίου.
4 Ιουλίου: Κυκλοφορούν διαδόσεις για πτώση της κυβέρνησης Παπανδρέου και επικείμενο πραξικόπημα.
5-6 Ιουλίου: Μια παρέα Αμερικανών αυτοεξόριστων στο Κολωνάκι: «Πρέπει να πέσει ο Παπανδρέου οπωσδήποτε. Αυτός και ο γιος του ο συνωμότης, σπρώχνουν την Ελλάδα να βγει από το ΝΑΤΟ». Η ίδια αντιμετωπίζει τις διαδηλώσεις και τα συλλαλητήρια ως οχλοκρατικές εκδηλώσεις. Σ’ ένα άλλο σκηνικό την ίδια μέρα, ο μυστικός σύμβουλος της Φρειδερίκης και ένας βουλευτής της Δεξιάς είναι αυτοί που προετοιμάζουν την πτώση του Παπανδρέου. Η ανατροπή του θα γίνει μέσα από το ίδιο του το κόμμα με εξαγορά βουλευτών, με ελληνικά κεφάλαια αφού οι Αμερικανοί θα συμβάλλουν μόνο κατά το ένα «…τέταρτο κι αυτό με το ζόρι, από Τράπεζες και Βιομηχανικά Συγκροτήματα».
9-10 Ιουλίου: Οι κομματάρχες της Ένωσης Κέντρου στην επαρχία, εργάζονται για την πτώση του Παπανδρέου. Με αυτόν τον τρόπο ο συγγραφέας μας μεταφέρει το κλίμα που υπήρχε λίγο πριν την πτώση του Παπανδρέου και πώς είχε αρχίσει να δρομολογείται: ο ρόλος του Παλατιού, οι βουλευτές της Δεξιάς, ο ρόλος των Αμερικανών, η έλλειψη συνοχής στην Ένωση Κέντρου.
11 Ιουλίου: Οι τίτλοι των ειδήσεων που παρουσιάζονται σαν σκοτεινοί χρησμοί, μας μεταφέρουν την ένταση που υπάρχει στην ατμόσφαιρα: «Χούντα», «Κρίσις», «Λαός». Και της αντιπολίτευσης: «Βασιλεύς», «Ευτυχές γεγονός», «Κομμουνιστικός δάκτυλος».
13 Ιουλίου: Στην Αθήνα πραγματοποιούνται συλλαλητήρια. Ο λαός διψάει για δημοκρατία και δεν δέχεται να καταπατούν τη θέλησή του: «…τους υπουργούς τους διορίζει ο πρωθυπουργός. Αν δεν αρέσει στο βασιλιά να πάρει τη μάνα του τη Γερμανίδα και να φύγει».
14 Ιουλίου: Ο σύμβουλος της Φρειδερίκης χαρακτηρίζει τον Παπανδρέου «αρχηγό της πλέμπας», χαρακτηρισμός ενδεικτικός της στάσης της τάξης που εκπροσωπεί. Η πολιτική κρίση στην Ένωση Κέντρου αποδυναμώνει τον Παπανδρέου ενώ εξυπηρετούνται τα σχέδια των Αμερικανών τις μέρες που θα γίνονταν οι συζητήσεις στον ΟΗΕ για το Κυπριακό.
15 Ιουλίου: Παραιτείται ο Παπανδρέου. Ο κόσμος κατεβαίνει στο Σύνταγμα για να διαμαρτυρηθεί. «Το πλήθος τραβούσε βιαστικά για την Πανεπιστημίου, άκουες το ποδοβολητό του πάνω στις μαρμαρόπλακες, σαν να ‘ταν φουσκωμένος χείμαρρος και ξέσερνε χιλιάδες βότσαλα.» Κόσμος πολύς και όλη η ατμόσφαιρα της διαδήλωσης μάς μεταφέρεται ζωντανά με τα ηχηρά συνθήματα που κάνουν τον αναγνώστη να βιώσει τον παλμό της διαδήλωσης: «Προδότες – Δημοκρατία». «Από το άγαλμα του Κολοκοτρώνη και πέρα, δεν πηγαίναμε, μας πήγε το πλήθος που ανέβαινε σα βροντερό ποτάμι»
16,17,18,19,21 Ιουλίου: Γίνονται διαδηλώσεις ολοένα και πιο μαχητικές. Ηχούν βροντερά συνθήματα: «Ένας είναι ο αρχηγός, ο κυρίαρχος λαός», «Έξω οι δούλοι της Αυλής», «114».
19 Ιουλίου: Μεγαλειώδης κάθοδος του Παπανδρέου από το Καστρί στα γραφεία της Ένωσης Κέντρου. Το πλήθος ήταν τεράστιο. Ο λαός του τα συγχώρησε όλα σ’ έναν νέο «ανένδοτο» για τη δημοκρατία.
Στις 21 Ιουλίου μετά τη μεγάλη συγκέντρωση ακολούθησαν συγκρούσεις με την αστυνομία. Στα επεισόδια εκείνα δολοφονείται ο φοιτητής Σωτήρης Πέτρουλας, στέλεχος της Νεολαίας Λαμπράκη. Πρώτος νεκρός για τη Δημοκρατία.
Το αθέατο παρασκήνιο και η ελπίδα
Μέσα από την αφήγηση του Τσίρκα βιώνουμε τα πολιτικά γεγονότα του Ιουλίου: Άρθρα και τίτλοι εφημερίδων, λόγοι στη Βουλή, τηλεγραφήματα, ραδιοφωνικές ακροάσεις, συνθήματα, ζωντανεύουν στα μάτια μας κάνοντας την Ιστορία να εισβάλλει στο έργο περισσότερο από τα κεντρικά του πρόσωπα.
Το αθέατο παρασκήνιο είναι αυτό που κυριαρχεί στα δρώμενα της πολιτικής σκηνής, στη Χαμένη Άνοιξη και φανερώνει τη σαθρότητα των τοπικών δομών. Το παλάτι με τους μυστικούς συμβούλους του, ο ξένος παράγοντας (κυρίως αμερικανικός), οι στρατοκράτες, οι πολιτικάντηδες όλων των αποχρώσεων, αλλά κυρίως όσοι ανήκαν στην Ένωση Κέντρου και η έλλειψη συνοχής σ’ αυτήν, αλλά και η αδυναμία ουσιαστικής συνεργασίας ανάμεσα στην Ένωση Κέντρου και την ΕΔΑ (κυρίως λόγω του «διμέτωπου» του Γ. Παπανδρέου) οδήγησαν τη χώρα στην οπισθοδρόμηση. Τα επτά χρόνια της Δικτατορίας που επιβλήθηκε αργότερα, αποτέλεσαν χρόνια χαμένων ευκαιριών.
Ως μόνη ελπίδα αναδεικνύεται μέσα από το έργο η νέα γενιά που έμαθε να κρίνει και να σκέφτεται μόνη της και είναι «αμόλευτη» από τις αμαρτίες και τα λάθη των παλαιότερων. Μόνο αυτή μπορεί να διεκδικήσει ένα πιο ευοίωνο μέλλον. Η Νεολαία Λαμπράκη είναι μαχητική και δραστήρια, είναι αυτή που δίνει τη μάχη σε συνεργασία με τους βουλευτές της ΕΔΑ για να μεταφερθεί η σορός του Πέτρουλα στους συγγενείς του. Αυτή η πίστη του συγγραφέα στη Νεολαία και τη μαχητικότητά της, απορρέει από την πίστη στο βιολογικό σφρίγος του ανθρώπου, στις ανεξάντλητες δυνάμεις που κρύβει μέσα του, και που ήταν αυτές που κατόρθωσαν να ρίξουν τη δικτατορία. Και μπορεί μια «άνοιξη» να χάθηκε, δεν έσβησε όμως η ελπίδα ότι θα ακολουθήσουν και άλλες.
Βιβλιογραφία
Σ.Τσίρκας, Η Χαμένη Άνοιξη, Κέδρος 2009
Αργυρίου Α.(1980), «Ο Στρατής Τσίρκας και η πολιτική με ανθρώπινο πρόσωπο» ,Το Βήμα, 31 Ιανουαρίου
Μερακλής Μ.Γ. (1986)Προσεγγίσεις στην Ελληνική Πεζογραφία Καστανιώτη Αθήνα
Ρήγος Α., Σεφεριάδης Σ. ,Χατζηβασιλείου Ε.(2007)Η «Σύντομη» Δεκαετία του ’60. Θεσμικό πλαίσιο, Κομματικές Στρατηγικές, Κοινωνικές Συγκρούσεις, Πολιτισμικές Διεργασίες Καστανιώτη, Αθήνα, σελ. 12-23
* Η Ελένη Μητροσύλη είναι φιλόλογος, MsC Νεότερης Ιστορίας
