Αριστουργηματική η Επιστροφή του Αλεχάντρο Γκονσάλες Ινιάριτου
Της Ιφιγένειας Καλαντζή*
Ο 52χρονος Μεξικανός σκηνοθέτης Αλεχάντρο Γκονσάλες Ινιάριτου, ένα χρόνο μετά την οσκαρική επιτυχία Birdman, παρουσιάζει στην αριστουργηματική ταινία Επιστροφή (ρεκόρ 12 υποψηφιοτήτων για Όσκαρ) μια περιπέτεια εποχής γουέστερν, βασισμένη στο ομώνυμο μπεστ-σέλερ του Μάικλ Πανκ.
Αρχές 19ου αιώνα, στα χιονισμένα όρη της Βόρειας Αμερικής, μια ομάδα μισθοφόρων κυνηγών, που εμπορεύεται δέρματα ζώων, αποδεκατίζεται από τα βέλη και τα τσεκούρια των Ινδιάνων Ρι. Οι εναπομείναντες προσφεύγουν για ενισχύσεις στο οχυρό Καϊόβα, με σκοπό να επιστρέψουν για να ανακτήσουν τα δέρματά τους. Ο ανατριχιαστικός τραυματισμός του ιχνηλάτη τους και δεινού κυνηγού Χιου Γκλας (Λεονάρντο Ντι Κάπριο) από μια μεγάλη αρκούδα, δυσχεραίνει την πορεία της ομάδας στα δύσβατα μονοπάτια. Στην πρόταση του αμοραλιστή Τζον Φιτζέραλντ (Τομ Χάρντι) να θανατώσουν τον ετοιμοθάνατο τραυματία, η ομήγυρη αντιπροτείνει να αναλάβουν τη μεταφορά του πίσω τρεις εθελοντές, έναντι χρηματικής αμοιβής, ώστε οι υπόλοιποι να πορευτούν ανεμπόδιστοι. Ο Μπρίτζερ, ένας έντιμος νεαρός, μαζί με τον Χοκ, τον έφηβο Ινδιάνο γιο του Χιου, που τους ακολουθούσε, προσφέρονται χωρίς αμοιβή, ωστόσο μένει μαζί τους και ο Φιτζέραλντ, μετά την υπόσχεση του λοχαγού να λάβει το μερίδιο των άλλων δύο. Λίγες μέρες μετά, στο οχυρό καταφθάνουν μονάχα ο Μπρίτζερ με τον Φιτζέραλντ. Τι έχει συμβεί;
Η σωματική ερμηνεία του Ντι Κάπριο συμπυκνώνεται στις πονεμένες συσπάσεις του προσώπου, ανάμεσα σε ανατριχιαστικά βογκητά, αλλά και στο επίμονο βλέμμα του, που αποδίδουν την κρισιμότητα της κατάστασης του λαβωμένου που υποφέρει, τονίζοντας τη μετάλλαξη από τον αγώνα επιβίωσης στη μανιασμένη εκδικητική οργή. Το πολύπαθο παρελθόν του Χιου γίνεται γνωστό μέσα από τα γεμάτα συμβολισμούς όνειρα, με ποιητικές εικόνες της ζωής του, με μια Ινδιάνα γυναίκα και τον γιο τους Χοκ, υπό τους ήχους ανέμου που συνδιαλέγεται με την ανθρώπινη ανάσα, την πνοή της φύσης και μια υπόσχεση σε ινδιάνικη διάλεκτο, που δίνει ψιθυριστά ο πατέρας στον γιο, ενώ στους εφιάλτες του εικονοποιούνται οι φρικαλεότητες των Ευρωπαίων κατακτητών που λεηλατούν και πυρπολούν τον ινδιάνικο καταυλισμό.
Η κομβική αντιδιαστολή αρμονικής διαβίωσης των Ινδιάνων στη φύση και καταστροφικής επέλασης των κατακτητών στιγματίζει τη συντελεσμένη γενοκτονία των αυτοχθόνων, κεντρική ιδέα που διατρέχει και την πασιφιστική ταινία Χορεύοντας με τους Λύκους (1990), επαναφέροντας την προοδευτική στροφή στα γουέστερν, που είχαν θίξει οι σκηνοθέτες του ’70. Απόγονος αυτοχθόνων ο Μεξικάνος Ινιάριτου, μέσα από την εκδίκηση του ήρωα στην Επιστροφή, αναφέρεται σε μια αδικία που δεν δικαιώθηκε ποτέ, εντάσσοντας την ανθρώπινη βία στο πλαίσιο αρχέγονων ενστίκτων επιβίωσης. Από τη μια τονίζει τη φθαρτή και ευάλωτη ανθρώπινη κατάσταση μπρος στην παντοδυναμία της φύσης, ενώ από την άλλη συνδιαλέγεται με τα άγρια ένστικτα του ανθρώπου, που αποκτηνώνεται, ενδίδοντας στην καταστροφή. Τα ακραία ένστικτα τελικά κυριαρχούν, η απληστία νικά την αλληλεγγύη, ενώ αυτά τα βίαια χαρακτηριστικά ωθούν τον άνθρωπο να αντέξει στη νομοτέλεια της επιβίωσης του πλέον ευπροσάρμοστου και ισχυρού, σύμφωνα με τη δαρβινική εκδοχή της εξέλιξης.
Ανακαλώντας συχνά εικόνα ζώου, κάτω από προστατευτικές προβιές, ο βαριά τραυματισμένος πρωταγωνιστής σέρνεται αρχικά στη γη και ορθώνεται όσο βελτιώνεται, μέχρι να ορθοποδήσει, αντίστοιχα με την πορεία της βιολογικής ανθρώπινης εξέλιξης. Με κίνητρο την εκδίκηση, νικά το θάνατο και κυριολεκτικά αναγεννάται, στη σκηνή που αναδύεται γυμνός από το κουφάρι ενός ψόφιου αλόγου, που τον προστάτευσε ως μήτρα από το κρύο, δίνοντας σοφή διάσταση στο φυσικό κύκλο ζωής-θανάτου.
Η κίνηση μιας κάμερας σαν να επιπλέει, μέσα από μεγάλης διάρκειας μονοπλάνα, αποτελεί σήμα κατατεθέν του βραβευμένου διευθυντή φωτογραφίας Εμανουέλ Λουμπένσκι, ονομαστού συνεργάτη τόσο του Κουαρόν στο Gravity, όσο και του Τέρενς Μάλικ στο Δέντρο της Ζωής. Είναι χαρακτηριστική η προοπτική σύγκλισης των κορμών δέντρων, ενώ οι ευρυγώνιες λήψεις απλώνουν στο κάδρο το φυσικό κάλλος των ορεινών τοπίων, δηλώνοντας την κυριαρχία της φύσης, με την ανθρώπινη παρουσία να εκμηδενίζεται στα μακρινά πλάνα. Μέσα από το σκηνοθετικό πρίσμα του Ινιάριτου, τα διδάγματα κινηματογραφιστών της εποχής της αμφισβήτησης, όπως των Ταρκόφσκι και Χέρτζοκ, γίνονται εργαλείο έμπνευσης που απογειώνει μια τετριμμένη αλλά συναρπαστική ιστορία εκδίκησης σε μια οπτικοακουστική εμπειρία φιλοσοφικού αναστοχασμού. Ο Ινιάριτου αναπαράγει τα ταρκοφσκικά μακρόσυρτα τράβελινγκ κάτοψης στην επιφάνεια νερού, ενώ σκηνές ερειπίων, όπως η μισοκατεστραμμένη εκκλησία με τις τοιχογραφίες και οι καμένοι ινδιάνικοι καταυλισμοί, παραπέμπουν ευθέως στον Ταρκόφσκι.
Η πρωτότυπη θλιμμένη συμφωνική μουσική, με ελάχιστες πιανιστικές πινελιές, του πρωτοποριακού Ιάπωνα συνθέτη Ριουίτσι Σακαμότο, ανακαλεί τις συνθέσεις του στο Τσάι στη Σαχάρα (Μπερτολούτσι/1990), ενώ εμπλουτίζεται με τους ηλεκτρονικούς πειραματισμούς του Γερμανού συνθέτη Άλβα Νότο. Τα πειραματικά ακούσματα συμπληρώνονται με επιλεγμένες αβάν-γκαρντ μουσικές των Τζον Λούθερ Άνταμς και Ελιάν Ραντίγκ, μεταγγίζοντας ατμόσφαιρα μυσταγωγίας στην υπαρξιακή διάσταση της ταινίας.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου [email protected]
