Σε πάνω από 1,3 εκατ. ανέρχεται ο αριθμός των μεταναστών και προσφύγων, που από το 2014, και την έναρξη του προσφυγικού κύματος που ακολούθησε την ανατίναξη της Συρίας, μέχρι και σήμερα, έχουν περάσει από τη χώρα μας μέσω του Ανατολικού Μεσογειακού Διαδρόμου. Η Ελλάδα αποδεικνύει τον μεθοριακό χαρακτήρα της, αποτελώντας μια από τις βασικές πύλες εισόδου προς την Ε.Ε. (σχεδόν το 1/3 των εισερχόμενων ροών τα χρόνια αυτά είχαν ως χώρα πρώτης εισόδου την Ελλάδα). Βρισκόμενη στο σταυροδρόμι μεταξύ Δύσης και Ανατολής, γειτνιάζοντας με την Τουρκία, που φιλοξενεί πάνω από 3 εκατ. πρόσφυγες και μετανάστες στο έδαφος της επιδιώκοντας να παίξει ρόλο ρυθμιστή στην μετακίνηση πληθυσμών στην περιοχή, η χώρα μας, από την πρώτη στιγμή, μετατράπηκε σε σημαντικό βραχίονα της ευρωπαϊκής πολιτικής για τη μετανάστευση, προσαρμόζοντας την πολιτική φύλαξης των συνόρων, ελέγχου των ροών και τις διαδικασίες ασύλου ανάλογα με τις ανάγκες και τις αποφάσεις της Ε.Ε. – και βασικά των χωρών του ευρωπαϊκού κέντρου).
Στη χώρα μας ο συνολικός αριθμός των νόμιμα διαμενόντων μεταναστών φτάνει τους 748 χιλιάδες (στοιχεία υπουργείου Μετανάστευσης 2023). Από αυτούς η συντριπτική πλειοψηφία αφορά ομογενείς και προερχόμενους από βαλκανικές χώρες ενώ ένα 8% αφορά ανθρώπους με την ιδιότητα του πρόσφυγα. Δύσκολο να υπολογιστεί ο πραγματικός συνολικός αριθμός των μεταναστευτικών πληθυσμών του τρέχοντος κύματος που βρίσκονται εγκλωβισμένοι στη χώρα μας χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα, με προσωρινές άδειες ή εν αναμονή αποφάσεων των επιτροπών ασύλου. Σύμφωνα με το υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου, αυτή τη στιγμή στις «δομές φιλοξενίας» διαμένουν 13.798 άνθρωποι (το 35% από αυτούς στα ΚΥΤ των νησιών του Α. Αιγαίου), ενώ οι καταγεγραμμένες αφίξεις στις πύλες εισόδου για το 2023 φτάνουν τα 5.400 άτομα μέσω της θαλάσσιας οδού και τα 1.540 μέσω της χερσαίας οδού του Έβρου, με τα πραγματικά νούμερα να είναι σαφώς περισσότερα. Οι παραπάνω αριθμοί δείχνουν μια σταθεροποίηση του φαινομένου σε χαμηλά επίπεδα σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, την ίδια στιγμή όμως τα καμπανάκια για την πίεση (στον Έβρο, τα νησιά, τη διπλωματική πίεση του τουρκικού παζαριού κ.ά.) που μπορεί να φέρει ένα νέο κύμα μεταναστευτικών ή προσφυγικών ροών χτυπούν διαρκώς.
Οι ειδικές συνθήκες στην Ελλάδα
Υπάρχουν τέσσερις κρίσιμες επισημάνσεις που φωτίζουν λίγο καλύτερα το περιβάλλον εντός του οποίου η χώρα μας ήρθε αντιμέτωπη με τα νέα κύματα μετανάστευσης και προσφυγιάς και εν πολλοίς δείχνουν γιατί το ζήτημα αυτό έφτασε σε οριακή κατάσταση ειδικά στη χώρα μας – και όχι με την ίδια ένταση λ.χ. στην Ιταλία ή την Ισπανία.
1. Η μεταναστευτική/προσφυγική κρίση ακολούθησε χρονικά την κορύφωση της οικονομικής και κοινωνικής κρίσης στη χώρα μας. Μετά από το σοκ της μνημονιακής προσαρμογής, η ελληνική κοινωνία και το ελληνικό κράτος βρέθηκαν αντιμέτωποι με μια μεγάλη πρόκληση με άμεσες ανθρωπιστικές, κοινωνικές και γεωπολιτικές προεκτάσεις, με διαλυμένες υποδομές, με λίγες οικονομικές δυνατότητες διαχείρισης της κρίσης και με ανατιναγμένη την κοινωνική συνοχή.
2. Παράλληλα με την εισερχόμενη μετανάστευση είχαμε και το κύμα φυγής νέων κατά βάση ανθρώπων προς το εξωτερικό. Τόσο το brain drain, που οδήγησε σχεδόν μισό εκατομμύριο νέους (κατά βάση καλά καταρτισμένους) στις χώρες του ευρωπαϊκού κέντρου και η φυγή μεγάλου ποσοστού μεταναστών δεύτερης γενιάς από χώρες όπως η Αλβανία, όσο και η δημογραφική στασιμότητα-υποχώρηση των τελευταίων χρόνων (σύμφωνα με την απογραφή της ΕΛΣΤΑΤ μείωση πληθυσμού της τάξης του 5% από το 2001 έως το 2021), δημιούργησαν μια συνθήκη γερασμένης κοινωνίας, οι αντοχές και οι ενσωματωτικές δυνατότητες της οποίας, ειδικά σε μεταβολές κοινωνικές όπως αυτές που φέρνει η γιγάντωση των μεταναστευτικών ροών, βαίνουν διαρκώς μειούμενες.
3. Η τουρκική αναθεωρητική πολιτική και η ανοιχτή απειλή που αυτή συνιστά για τον Ελληνισμό σε Ελλάδα και Κύπρο χρωματίζει κάθε εξέλιξη που αφορά τη χώρα μας. Ειδικά στο μεταναστευτικό η ενεργός συμμετοχή της Τουρκίας σε όλες τις εστίες ανάφλεξης στην περιοχή (Συρία, Κουρδιστάν, Λιβύη) αλλά και ο ρόλος ρυθμιστή των μεταναστευτικών ροών τόσο από την Μ. Ανατολή όσο και από τις χώρες της Αφρικής που επιδιώκει να παίξει, συντονίζοντας ένα πολυπλόκαμο δίκτυο διακίνησης (από τις πτήσεις της Turkish Airlines από τα αεροδρόμια των χωρών προέλευσης μέχρι τα σαπιοκάραβα στα παράλια της Μικράς Ασίας), οδήγησε από την πρώτη στιγμή σε μια έντονη εργαλειοποίηση των πληθυσμών αυτών για να κερδίσει γεωπολιτικά οφέλη. Αυτό έχει γίνει πολλαπλά φανερό σε μια σειρά περιπτώσεις, από το παζάρεμα ευρωπαϊκών κονδυλίων υπό την απειλή ανοίγματος της στρόφιγγας μέχρι την επιδίωξη γκριζαρίσματος της κυριαρχίας των ελληνικών νησιών, από την επιρροή σε ακραία ισλαμικά δίκτυα σε όλη την Ευρώπη μέχρι την ανοιχτά κρατικά οργανωμένη επίθεση (με θύμα και εργαλείο τις ομάδες μεταναστών) στα σύνορα του Έβρου το 2020.
4. Από οικονομικό και πολιτικό πειραματόζωο της Ε.Ε. και του ΔΝΤ η χώρα μας επιλέχθηκε να μετατραπεί και σε πειραματόζωο διαχείρισης πληθυσμών, σε χώρο εγκλωβισμού και φιλτραρίσματος των προσφυγικών ροών βαθαίνοντας την υποβάθμιση της κυριαρχίας και τη ζωνοποίηση της χώρας. Η Ε.Ε. αντιμετωπίζει τη χώρα μας σαν εξωτερικό σύνορο γι’ αυτό το 2015 οι Ευρωπαίοι σφράγισαν τον βαλκανικό διάδρομο αφήνοντας μόνη τη χώρα μας απέναντι στα κύματα των προσφύγων, γι’ αυτό καμία κοινή απόφαση της Ε.Ε. από τότε δεν περιλαμβάνει τις εύλογες ανησυχίες της χώρας μας ο ρόλος της οποία ρυθμίστηκε με τη συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας που προέβλεπε τα νησιά του Αιγαίου να μετατραπούν σε ανοιχτές φυλακές για όσο κρατήσει η μεταναστευτική κρίση. Η χρηματοδότηση της δημιουργίας μόνιμων δομών εγκλωβισμού (hot-spot), το χρηματοδοτούμενο με ευρωπαϊκά κονδύλια δίκτυο ΜΚΟ, η εμπλοκή της Frontex δείχνουν το ενδιαφέρον της Ε.Ε. και η πολιτική της χώρας μας για το θέμα ήταν και είναι να κινηθεί στις προδιαγραφές που οι ανάγκες των χωρών του ευρωπαϊκού κέντρου – και βασικά της Γερμανίας– ορίζουν.
Η αδύνατη ενσωμάτωση
Το μεταναστευτικό-προσφυγικό ζήτημα βιώθηκε και συνεχίζει, υπό άλλες συνθήκες σήμερα, να βιώνεται, ως κρισιακό φαινόμενο, απέναντι στο οποίο οι τοπικές κοινωνίες, η χώρα ως σύνολο και ο ευρωπαϊκός χώρος ως προέκταση καλούνται να οικοδομήσουν αντιστάσεις και τρόπους διαχείρισης. Το αντίστροφο αφήγημα περί αξιοποίησης της μετανάστευσης για αντιστροφή του δημογραφικού προβλήματος και η συζήτηση για ενσωμάτωση των μεταναστών και προσφύγων στις κοινωνίες υποδοχής –συχνά ερήμην των ίδιων των μεταναστών– είναι μια κατασκευή των ελίτ και των επαγγελματιών του ανθρωπισμού, που σε καμιά περίπτωση δεν αντικατοπτρίζεται στην κοινωνική εμπειρία και πραγματικότητα της χώρας μας. Είναι ένα αφήγημα που έρχεται να υποστηρίξει την α λα καρτ ανάγκη του ευρωπαϊκού κέντρου σε φθηνό εργατικό δυναμικό και άρα την απόφασή του όποτε αυτή η ανάγκη εμφανιστεί να έχει εγκλωβισμένες τις ανάλογες εφεδρείες – πρώτα από τις χώρες της Αν. Ευρώπης, μετά από τη Συρία και στο τέλος τους διαρκώς υπό απόρριψη προερχόμενους από το Πακιστάν, το Αφγανιστάν και τις χώρες της Αφρικής.
Είναι αδύνατη η εργασιακή και οικονομική ενσωμάτωση δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων σε μια κοινωνία παραγωγικά διαλυμένη όπως της Ελλάδας. Όπου αυτή δοκιμάζεται στην πράξη, γίνεται με όρους όπως αυτοί των εργατών γης στη Μανωλάδα ή των «εισαγόμενων» φθηνών εργατικών χεριών στη βαριά βιομηχανία του τουρισμού, γίνεται δηλαδή με όρους εκμετάλλευσης της φθηνής και συχνά αδήλωτης εργασίας και την υπερεκμετάλλευση ενός λογιζόμενου ως αναλώσιμου εργατικού δυναμικού. Παράλληλα και συμπληρωματικά με το παραπάνω υπάρχει και η γκετοποίηση στις μεγαλουπόλεις (κυρίως Αθήνα και Θεσσαλονίκη), βασισμένη τόσο σε οικονομικά δίκτυα παραεμπορίου – παραοικονομίας – μαύρης εργασίας – μικροεγκληματικότητας, όσο και πολιτισμικά με βαρύνοντα τον ρόλο του Ισλάμ και την αδυναμία πολιτισμικής όσμωσης αυτού με την πραγματικότητα στις χώρες υποδοχής.
Οι δύο όψεις του διαχειριστικού μηχανισμού της Ε.Ε.
Ποιος πραγματικά διαχειρίστηκε και διαχειρίζεται το μεταναστευτικό στη χώρα μας; Ποιος πραγματικά κάνει κουμάντο για το μεταναστευτικό στην Ε.Ε.; Παρά τα κατά καιρούς κροκοδείλια δάκρυα των ψευτοανθρωπιστών, παρά τις «σκληρές αποφάσεις» των ρεαλιστών, παρά τις κραυγές των «ξενοφοβικών», στην πράξη κατασταλτικοί και ανθρωπιστικοί μηχανισμοί διαχείρισης του μεταναστευτικού στην Ε.Ε. χρηματοδοτούνται από το ίδιο ταμείο ως ένας αδιάσπαστος διαχειριστικός μηχανισμός της Ε.Ε. για να ανοιγοκλείνει τις ροές.
Στην Ε.Ε. έχουμε ταυτόχρονα και Frontex και εκατομμύρια κονδυλίων σε ΜΚΟ για προγράμματα ενάντια στην ξενοφοβία. Η Δανία μπορεί να υπερασπίζεται τις πιο σκληρές αντιμεταναστευτικές θέσεις, την ίδια στιγμή που η θηριώδης ΜΚΟ ομπρέλα με πάνω από 7.000 εργαζομένους, Danish Refugee Council (DRC), παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαχείριση του μεταναστευτικού στη Συρία, τα Βαλκάνια, την Ουκρανία και είχε τα προηγούμενα χρόνια έντονη παρουσία και στη χώρα μας. Η Γερμανία, μπορεί όποτε χρειάζεται φθηνά εργατικά χέρια να δίνει το σήμα για «ανοιχτά σύνορα» ενώ όποτε αυτό της δημιουργεί πολιτικές αντιδράσεις στο εσωτερικό να σφραγίζει τους διαδρόμους, κουνώντας μάλιστα το δάχτυλο στις χώρες τις περιφέρειας για ανεπαρκή ευαισθησία προς τους πρόσφυγες. Στη Λιβύη καταγγελίες και κροκοδείλια δάκρυα για την απάνθρωπη δράση παρακρατικών και δουλεμπορικών δικτύων και ταυτόχρονα χρηματοδότησή τους για να ελέγχουν και να συγκρατούν τις ροές προς την Ε.Ε. Το υπό έγκριση κοινό πλαίσιο της Ε.Ε. για τη μετανάστευση ορκίζεται στην ευρωπαϊκή αλληλεγγύη και τον ανθρωπισμό και την ίδια στιγμή που κοστολογεί κάθε πρόσφυγα με 20.000 ευρώ για όποια χώρα επιθυμεί να πληρώσει αντί να δεχθεί το μερίδιο των βαρών που της αναλογεί.
Στη χώρα μας έχουμε την άμεση εμπλοκή, της ίδιας της Ε.Ε. στη διαχείριση του μεταναστευτικού. Η δράση της Frontex, η ενισχυμένη εμπλοκή στη λειτουργία των νέων κλειστών ΚΥΤ στα νησιά, η άμεση παρέμβαση μέσω ΜΚΟ ή διαμορφωτών της κοινής γνώμης (δημοσιεύματα ευρωπαϊκού Τύπου) σε κρίσιμες στιγμές, οι παραινέσεις και οι παρατηρήσεις των Ευρωπαίων αξιωματούχων που κουνούν το δάχτυλο για τήρηση των διεθνούς δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, είναι μόνο μερικά από τα μέσα άμεσης εμπλοκής.
Πλάι στα παραπάνω, στη χώρα μας διοχετεύτηκαν τεράστια ποσά, για τη διαχείριση του μεταναστευτικού / προσφυγικού. Την περίοδο 2015-2019 αυτά διοχετεύτηκαν μέσω τον ΜΚΟ σε μια σειρά δομές και δράσης, άλλες με πραγματικό αντίκτυπο, άλλες με έντονα χειριστικό ρόλο επιβολής επί των τοπικών κοινωνιών με έναν ιδιότυπο αποικιοκρατικό τρόπο ενώ αρκετοί πλούτισαν μέσα από αυτή τη διαδικασία (βλ. συμβάσεις σίτισης, ΜΚΟ με εικονικό έργο και εικονικά τιμολόγια κ.ά.). Αυτός ο κύκλος χρήματος ήταν η βάση και του «ανθρωπιστικού» αφηγήματος της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ. Από το 2019 μέχρι σήμερα τα κονδύλια από την Ε.Ε. έχουν μειωθεί αισθητά όμως και πάλι τεράστια ποσά διοχετεύονται σε εργολάβους και ημέτερους αυτή τη φορά για να φτιαχτούν τα κλειστά ΚΥΤ, ο φράκτης, ακόμη και εκείνα τα πλωτά φράγματα (ιδέα που ναυάγησε του τότε υφυπουργού Εθνικής Άμυνας, Αλκιβιάδη Στεφανή, για την φύλαξη των συνόρων κόστους μισού εκατομμυρίου ευρώ). Σε αυτόν τον κύκλο χρήματος μπορεί να αναζητηθεί η βάση της ρεαλιστικής πολιτικής της Ν.Δ. που με τον μπαμπούλα των «ανοιχτών συνόρων» του ΣΥΡΙΖΑ επιβάλλεται ως επαρκής διαχειριστής.
Αν κάπου υπάρχει (συν)ενοχή για τη χώρα μας όσων αφορά στο έγκλημα της διαχείρισης της προσφυγικής και μεταναστευτικής κρίσης είναι στην αποδοχή (από το πολιτικό σύστημα) και την ανοχή (από μερίδα της κοινωνίας) όλου αυτού του συστήματος που δίνει στη χώρα μας ρόλο φράχτη, εγκλωβισμού και φιλτραρίσματος των μεταναστευτικών ροών.
Αναζητείται πολιτική διεξόδου
Αναζητείται μια πολιτική που θα πηγαίνει πέρα από το καταστροφικό δίπολο «ανοιχτά σύνορα» ή «Ευρώπη-φρούριο». Θα αναγνωρίζει κατ’ αρχήν την ένταση με την οποία το φαινόμενο της μετανάστευσης τίθεται στις μέρες μας, σε έναν πλανήτη εφτά δισεκατομμυρίων με ανοιχτές πολλαπλές κρισιακές προκλήσεις (περιβάλλον, πόλεμος, ανισότητες, πολιτισμικές συγκρούσεις κ.ά.). Θα αμφισβητεί τις διάφορες οπτικές που βλέπουν τον ξεριζωμό (και κατά συνέπεια τις ανισότητες, τον ιμπεριαλισμό, τον πόλεμο) ως φυσικό φαινόμενο. Θα λαμβάνει σοβαρά υπόψη τα όρια και τις αντοχές των κοινωνιών που ακριβώς για να μπορέσουν να αποτελέσουν καταφύγιο για τους κατατρεγμένους της γης θα πρέπει να μη κονιορτοποιηθούν από τις πιέσεις της παγκοσμιοποίησης. Θα θέτει ως ορίζοντα και πραγματική λύση να μπορούν οι λαοί να ζουν ελεύθεροι σε ελεύθερες χώρες.
Για την Ελλάδα, όρος αντιμετώπισης και του μεταναστευτικού είναι η ανάκτηση της εθνικής κυριαρχίας. Η χώρα πρέπει να οικοδομήσει μια πολιτική βασισμένη στις δικές της ανάγκες και πραγματικότητες και όχι στη θέληση του Βερολίνου και των Βρυξελών. Δεν μπορεί ορίζοντας της εθνικής πολιτικής μας να είναι η απορρόφηση κονδυλίων ώστε η χώρα να διαχειριστεί το πρόβλημα όλης της Ευρώπης. Κάποια τέτοια βήματα θα ήταν:
- Καταγγελία της Τουρκίας ως οργανωτή των σύγχρονων δουλεμπορικών δικτύων σε κάθε αρμόδιο διεθνή οργανισμό. Δεν είναι δυνατό η Ελλάδα να κατηγορείται για καταπάτηση των δικαιωμάτων των μεταναστών και η Τουρκία που τους χρησιμοποιεί ως όπλο στις γεωπολιτικές τις επιδιώξεις (ισλαμικά δίκτυα στην Ευρώπη, εθνική αλλοίωση κουρδικών περιοχών κ.ά.) να μένει στο απυρόβλητο. Διεθνή καμπάνια για να ταυτοποιηθούν συγκεκριμένοι εμπλεκόμενοι (δουλέμποροι, κρατικοί αξιωματούχοι, μέλη ΜΚΟ κ.ά.) και να κινηθούν εναντίων τους νομικές διαδικασίες για σύσταση εγκληματικού δικτύου.
- Μπλοκάρισμα κάθε διαδικασίας της Ε.Ε. μέχρι να υπάρξει σαφής απόφαση βασισμένη στην αλληλεγγύη και την αμοιβαιότητα, που να λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες και τις ανησυχίες των χωρών πρώτης εισόδου. Καταγγελία της απαράδεκτης λογικής να χρηματοδοτούν οι χώρες του Βορρά (είτε με την μορφή ευρωπαϊκών κονδυλίων είτε με την μορφή προστίμου 20.000 ευρώ το κεφάλι για όσες χώρες αρνούνται να εφαρμόσουν την αναλογική μετεγκατάσταση μεταναστών και προσφύγων όπως ντροπιαστικά προβλέπει η νέα υπό έγκριση συμφωνία για το μεταναστευτικό στην Ε.Ε.).
- Αποτελεσματική φύλαξη των συνόρων. Ενίσχυση της ακτοφυλακής και του λιμενικού. Ενίσχυση της επιχειρησιακής ικανότητας (μέσα, προσωπικό, αλλά και αντίστοιχες πολιτικές κατευθύνσεις) ώστε να υπάρχει αποτελεσματικός έλεγχος της δράσης δουλεμπορικών δικτύων στα σύνορα της χώρας αλλά και να υπηρετείται στο ακέραιο η εθνική και βαθιά ανθρώπινη υποχρέωση /ικαίωμα έρευνας και διάσωσης στις περιοχές ευθύνης της χώρας μας.
- Έλεγχος και διάλυση κάθε παρακρατικού μηχανισμού που σπεκουλάρει πάνω στο μεταναστευτικό ζήτημα παίζοντας με την φωτιά. Έλεγχος και περιορισμός του ρόλου των ΜΚΟ. Περιορισμός του ρόλου της Frontex και δράση της μόνο όπου απαιτείται επικουρικά στο Λιμενικό Σώμα. Διάλυση των παρακρατικών ομάδων που εμφανίζονται κατά καιρούς να δρουν στα σύνορα ασκώντας βία σε μετανάστες. Παραδειγματική τιμωρία επίορκων δημόσιων λειτουργών (αστυνομία, λιμενικό, υπηρεσία ασύλου) που πιάνονται να συνεργάζονται με δίκτυα διακινητών.
- Αντιστροφή της γκετοποίησης και του εγκλωβισμού σε hot-spot που μετατρέπουν συγκεκριμένες περιοχές σε ιδιότυπες φυλακές. Η εξαντλητική διαβούλευση, η εμπέδωση της εμπιστοσύνης και της ασφάλειας, η δημοκρατία είναι όροι ώστε το μεταναστευτικό να μην γίνει μοχλός διάλυσης της κοινωνικής συνοχής.
- Απαίτηση να ενισχυθεί το στάτους του πρόσφυγα. Διεκδίκηση σε διεθνές επίπεδο να υπάρξουν διαδικασίες αίτησης ασύλου και διεθνούς προστασίας πριν οι πρόσφυγες φτάσουν στις χώρες προορισμού πριν πέσουν θύματα των δουλεμπορικών δικτύων.
Αλλά και αντίστροφα, μια συνολική πολιτική ανάσχεσης της ρευστοποίησης της χώρας θα είχε σαν έναν σημαντικό προς κατάκτηση κόμβο την αντιστροφή των πολιτικών της Ε.Ε. που μετέτρεψαν τη χώρα μας σε φράχτη και φυλακή για τους μετανάστες και τους πρόσφυγες. Η οικοδόμηση μια τέτοιας πολιτικής κόντρα στα διλήμματα χειραγώγησης και τους αδιέξοδους μονόδρομους που μας επιβάλλονται πρέπει επειγόντως να οικοδομηθεί μέσα από την ενεργοποίηση και την κινητοποίηση της ίδιας της κοινωνίας.
