του Νίκου Σταθόπουλου*
Μεγαλώσαμε, ως φορείς επαναστατικών ιδεών, με αυτό τον «ανθρωπότυπο» στο στόχαστρο της «θείας μανίας» μας να αλλάξουμε τον κόσμο…
Ο Πάνος Τζαβέλας τον «βάφτισε» και τον παρέδωσε στην κοινή χλεύη, ως το υπέρτατο σύμβολο του μικροαστού «κοινωνικού ρουφιάνου». Η εξόντωση αυτού του μυθικού στοιχειού, ήταν η προϋπόθεση της εξεγερτικής εκπλήρωσης.
Ο Βολφ Μπίρμαν τον ζωγράφισε με γλαφυρή ποιητικότητα, «κι ο παροιμιώδης μέσος ανθρωπάκος / κέρδος ποτέ μα από παθήματα χορτάτος / που συνηθίζει στην κάθε βρομιά / αρκεί να έχει γεμάτη την κοιλιά…»
Κι ο Ράιχ τον αναπαρέστησε σε κάθε του λεπτομέρεια της καθημερινής γελοιογραφικής του απαξίωσης…ο τρομερός «μικροαστός» που από τα διηγήματα του Τσέχοφ, χύμηξε στην θυελλώδη ιστορία του «μονοπωλιακού καπιταλισμού» ασκώντας την αποστολή του «αγωγού του συντηρητισμού».
***
Όπου «συντηρητισμός», η περιοριστική ηθική ενός καπιταλισμού προτεσταντικής νοικοκυροσύνης, μιας οικονομικοποιούμενης κοινωνίας με πρωταρχικό μέλημα συσσώρευσης και διαφύλαξης. Δηλαδή, κοινωνικές πρακτικές που ως «εποικοδόμημα» φέρουν την περιχαρακωμένη εγκράτεια και την αναπαραγωγή των δοκιμασμένων συνταγών.
Είναι η κοινωνική εποχή της «νεύρωσης», η κουλτούρα της ακαμψίας, είναι το ημέτερον μετεμφυλιακό «κεραμίδι», το «έτσι τα βρήκαμε, έτσι τ’ αφήνουμε». Το «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια» ως κρατική αλχημεία επί ιστορικών αξιών που άλλη δυναμική εκφράζανε στην αυθεντικότητά τους. Και πάντα με την επίγνωση, ότι η δυτική «αποταμίευση» καμιά σχέση δεν είχε με το ημέτερο «κάτι στην άκρη».
Στους σύγχρονους καιρούς, καθορισμένους από μια κοινωνική δυναμική της αλλαγής ως συστημικής αναγκαιότητας, της λειτουργικής και αναπαραγωγικής υποκατάστασης της παραγωγής από την κατανάλωση, όλα τα παραπάνω μεταβάλλονται, προς μια υλοποιημένη ανθρωπολογία «προόδου», συνεχούς κίνησης, ακατάπαυστων μεταβολών. Και ας έχουμε κατά νου, ότι τώρα η Ελλάδα είναι εντός του παγκοσμιοποιημένου Κτήνους.
Πέθανε, λοιπόν, ο «μέσος ανθρωπάκος»;. Εξαντλήθηκε η επικατάρατος ιστορική μορφή ενός ανθρώπινου κόσμου με θεό του τον οργανωτισμό, εκκλησία του την οικογένεια, δόγμα του την αφοσίωση/νομιμότητα, βωμό του τον κουμπαρά, οδικό του χάρτη την υπακοή, ερωτικό του ευαγγέλιο την γονιμοποιητική τυποποίηση; Αν καθηλωθούμε στις συγκεκριμένες μορφές, ναι, πέθανε.
***
Μα όλα αυτά τα σχήματα, είναι απλώς λειτουργίες και μοτίβα που διεκπεραιώνουν τον δομικό προορισμό της κοινωνικής συμμόρφωσης. Επομένως, δεν είναι αυτές τα κριτήρια για τον προσδιορισμό του «μέσου ανθρωπάκου». Διότι, ο «μέσος ανθρωπάκος» είναι ένα διαχρονικό αρχέτυπο ως προς την έννοια «σχέση με την κοινωνική ζωή», δηλαδή τροποποιείται κατά εποχή. Τροποποίηση που απορρέει και από τις «περιβαλλοντικές επιρροές» αλλά και από την ενόρμηση προσαρμογής που αντιστοιχεί στο ποσοστό μειωμένης εσωτερικής ελευθερίας.
Κι όσο κι αν στις φωταγωγημένα ζοφερές μέρες μας, υπεραφθονούν τα ουρλιαχτά περί «ελευθεριών», «δικαιωμάτων», «παιδείας», «εξέλιξης», «ριζοσπαστισμού», στην πραγματικότητα νέες κόπιες του «παροιμιώδους μέσου ανθρωπάκου» λειτουργούν ως μια νέα «κανονικότητα συντηρητισμού». Απλά, μέσα στην αδήριτη βία τού «πάντα ρει», και ο «συντηρητισμός» έχει εξελιχθεί, εντός ενός «αντικειμενικού» με νέες προδιαγραφές και, συνεπώς, σημασίες, αξίες, «λογικές».
***
Το «συντηρητικό» και το «προοδευτικό» είναι, σήμερα, παρωχημένοι προσδιοριστές, καθώς η «αλλαγή» είναι ο «νόμος κίνησης» και αυτό επιβάλλει μια κουλτούρα (εικονικής) ανατροπής των πάντων αδιάκοπα. Δεν αρέσκεται στους «σφιχτόκωλους» ο μοντέρνος καπιταλισμός! Αντίθετα, τους θέλει ανακαινισμένους «ανθρώπους του κόσμου».
Πλέον, είσαι υποχρεωμένος να «εξελίσσεσαι», να απαρνιέσαι κάθε ρίζα και σταθερά, να τελείς σε διαρκές «ταξίδι» χωρίς μνήμη εκκίνησης και έγνοια προορισμού, να είσαι ένας μετέωρος νομάδας, μια εύπλαστη συμπεριφορά. Είσαι το ψυχολογικό και νοοτροπιακό «εποικοδόμημα» του καπιταλισμού των Αγορών και της ηλεκτρονικής διαχείρισης ενός ακαθόριστου πλούτου «από χαρτί και πλαστικοποίηση». Σήμερα στη μια δουλειά («δια βίου μάθηση»…) – αύριο στην άλλη, σήμερα στη μια «χώρα» – μεθαύριο σε μια άλλη, πολύγλωσσος, ουδέτερος, τουριστικός, καταναλωτικός, διαδικτυακός, ρευστός, χωρίς δεσμεύσεις.
Αυτές είναι οι υποκειμενικές προϋποθέσεις του απροϋπόθετου σημερινού «υποκειμένου»..και είναι ουσίες που εκφράζουν το βαθύτερο είναι του συστήματος, που η εκπλήρωσή τους εγγυάται την αναπαραγωγή του..δηλαδή, είναι το περιεχόμενο του σύγχρονου συντηρητισμού, εφόσον αυτός εννοείται ως ευλαβική τήρηση των κανόνων κοινωνικής σύνθεσης…
***
Το περιβόητο μοτίβο του επάρατου «κυρ Παντελή» αντιστοιχεί στον μικροϊδιοκτητικό καπιταλισμό της μεταπρατικής Ελλάδας που γέννησε η Καταστροφή και η δεκαετία του ‘40.
Σήμερα, ακτινοβολεί, στην επικοινωνιακή του μεγαλοπρέπεια, ο «mister Pantelis» της Άυλης Οικονομίας και της Οργανικής Αποικιοποίησης, ο «νεοταξικός μεσαιοταξίτης» των «προοδευτικών ιδεών».
Χωρίς εθνικά σύμβολα και σημεία αναφοράς, χωρίς ηθικολογικούς περιορισμούς, με «δικαιώματα» και «αυτοπραγμάτωση», με «ελεύθερη ποικιλία κοινωνικότητας», με «αντιθρησκευτική συνείδηση», δηλαδή με κάθε συνειδησιακό υλικό που προαπαιτεί η Μαζική Δημοκρατία του Καταναλωτισμού. Η κατάργηση, ας πούμε των επετειακών ορόσημων, διευρύνει στο άπειρο τα επιμέρους πεδία κοινωνικότητας και κατανάλωσης, και εμβολιάζει την καπιταλιστική διαχείριση και στον ελάχιστο πόρο. Ένας αδιαφοροποίητος «χύμα χρόνος», είναι το τέλειο και τελεσίδικο επενδυτικό πεδίο, που θα το καθορίζει η «ελεύθερη υποκειμενικότητα».
Είναι ένας «mister Pantelis» χωρίς «μεζούρα, διαβήτη και κουμπαρά», δηλαδή με αλλοτριωμένη υπέρβαση των παλιών στασιμοτήτων προς έναν «ευέλικτο συμπεριφορισμό»..όλα τα αρχαία κακά, η ψυχαναγκαστική επιβολή θετικών αξιών από την πελατειακότητα της μεταφαναριώτικης εθνικοφροσύνης, εγκαταλείπονται υπέρ ενός λουστραρισμένου χύμα όπου έχει επενδυθεί έντεχνα η ψευδής συνείδηση του σύγχρονου καπιταλιστικού μοντέλου.
Είσαι το ψυχολογικό και νοοτροπιακό «εποικοδόμημα» του καπιταλισμού των Αγορών και της ηλεκτρονικής διαχείρισης ενός ακαθόριστου πλούτου «από χαρτί και πλαστικοποίηση». Σήμερα στη μια δουλειά – αύριο στην άλλη, σήμερα στη μια «χώρα» – μεθαύριο σε μια άλλη, πολύγλωσσος, ουδέτερος, τουριστικός, καταναλωτικός, διαδικτυακός, ρευστός, χωρίς δεσμεύσεις
Είναι ο «προοδευτισμός» της καπιταλιστικής ανταπόκρισης, μια ιδιότυπη χειραγωγική κακοποίηση σπουδαίων και αναγκαίων εξελικτικών ποιοτήτων, με καρκινογόνο βάση του τον μεταβιομηχανικό ναρκισσισμό. Και είναι απέναντι σε έναν «συντηρητισμό» που, μέσω στρεβλώσεων και οπισθοδρομήσεων και αντιφάσεων, προσπαθεί να στοιχειοθετήσει αναχώματα σε μια σαρωτική turboπρόοδο μιας ξεσαλωμένης τεχνολογίας και ενός σχεδόν αυτονομημένου χρήματος.
Κι αυτό δε σημαίνει ότι ο «κυρ Παντελής» είναι η «πίσω Γιάννη τα καράβια» λύση στα παρόντα μας αδιέξοδα. Ο «κυρ Παντελής», που ο Ράιχ έγραφε «σε φοβάμαι, γιατί πάντα θέλεις να ξεφεύγεις από τον εαυτό σου», είναι η πρώιμη όψη της «μάζας» που δίνει τη λαϊκή βάση της Μεταδημοκρατίας. Είναι ένα οικτρό «πλάσμα Θεού Αφέντη» που χτίζει ατσάλινα κάστρα όπου φυλακίζει την ορμή της ζωής. Και η ορμή της ζωής δεν ταυτίζεται με τις εξελικτικές διεραγσίες των κοινωνικών συστημάτων.
***
«Κυρ Παντελής» και «mister Pantelis συμβιώνουν ακόμα, σε μια μεταβατική οργανικότητα που το διαφορετικό το εμφανίζει πολωμένο όπως το εξαρτημένο το εμφανίζει κατάσταση «εταίρου» ως προς τη διεθνή Ισχύ. Είναι η αναπάντεχη τριμερής διάκριση της ελληνικής κοινωνίας : ο «κόσμος του ΠασοκοΣύριζα», ο «κόσμος της Μεταδεξιάς του Κυριάκου», ο «κόσμος της μετέωρης παλιάς ταυτότητας».
Οι μονότονες καταγγελίες των «παλιών αντιδραστικών μύθων», επιτήδεια υποβάλλουν μια νέα μυθολογία «εξέλιξης» κατασκευάζοντας ανθρωπότυπους που «δημοκρατικά και ελεύθερα» αναπλάθουν τα παλιά στερότυπα. Έτσι κι αλλιώς, στο τρομακτικό Βασίλειο του Εμπορεύματος, σημασία έχει το φαίνεσθαι.
Το ιδιωτικό, η μερικοποιημένη και αποστασιοποιημένη «πολιτική», ο «προσωπικός χώρος», τα «δικαιώματα», ο «ελεύθερος χρόνος», η «σεξουαλική αυτοέκφραση», η «ευέλικτη καριέρα», η «απόλαυση», έρχονται να υποκαταστήσουν: την περίκλειστη φαμίλια, την πελατειακή κομματική εξάρτηση, το τα εν οίκω μη εν δήμω, το κύρος του νόμου, το πρόγραμμα κοινωνικής παρουσίας, τα μυστικά της κρεβατοκάμαρας, τη σταδιοδρομία, το ευ ζην. Τα υποκαθιστούν και τα αναμοντάρουν ωστόσο, παράγοντας μια θολή κοινωνική συνείδηση με βαθιά ετερόνομη ευταξία.
Υποκαταστάσεις σε κλίμα χαλάρωσης, αφού χωρίς υποκειμενικό περιθώριο δε γίνεται να λειτουργήσουν το καταναλωτικό σύστημα και η τραπεζοπιστωτική κυριαρχία. Υπάρχει, σίγουρα, ένα βάθος ανθρώπινο εδώ, αλλά και στα παλιά μοντέλα ίσχυε το ίδιο. Είναι αυτό το βάθος που χάνει κάθε ανάλυση του κοινωνικού, και καταλήγει σε σχηματικούς ιδεολογισμούς.
Καθήκον της σημερινής σκέψης είναι να προσδιοριστεί σε αυτό το βάθος, να το δει και να το αναδείξει με όλη την απαιτούμενη κάθαρση και αποσαφήνιση. Εδώ αρχίζουν και εδώ ενταφιάζονται όλες οι ουτοπίες της ανθρώπινης αγωνίας. Αλλά, πρώτα πρέπει να απομυθοποιήσουμε τα ψευδοχειραφετητικά κλισέ της παρούσας ολιγαρχικής εποχής.
* Ο Νίκος Σταθόπουλος είναι φιλόλογος
