του Βλάση Αγτζίδη*
Η δεκαετία του ‘80 σημαδεύτηκε από ένα πρωτόγνωρο φαινόμενο στο χώρο της ιστορίας των ιδεών στον ελλαδικό χώρο. Εβδομήντα και πλέον χρόνια μετά από την Μικρασιατική Καταστροφή (που μέρος της είναι η ιστορία του Πόντου) και σαράντα περίπου από τα δραματικά γεγονότα της δεκαετίας του ’40, εμφανίστηκαν νέες προσεγγίσεις για τα γεγονότα της περιόδου 1914-1922, που αμφισβητούσαν πλήρως τόσο τις καθεστωτικές ερμηνείες όσο και τις ερμηνείες της επίσημης και ανεπίσημης Αριστεράς.
Για πρώτη φορά εμφανίζεται η προσφυγική Μνήμη στο πολιτικό προσκήνιο διεκδικώντας και αυτή μια θέση στη συλλογική εθνική Μνήμη. Φορείς αυτής της διεκδίκησης ήταν δύο ομάδες που προήλθαν από την Αριστερά. Η πρώτη και η μεγαλύτερη από τους «Ιταλούς» του ΠΑΣΟΚ και η δεύτερη από κάποιους που είχαν περάσει από τις οργανώσεις της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς, και κυρίως από το χώρο της ΠΠΣΠ.
Μόνο που οι νέες προσεγγίσεις που μιλούσαν για τη Γενοκτονία που υπέστησαν οι μη μουσουλμανικοί πληθυσμοί από τους Νεότουρκους και τους Κεμαλικούς, η ακροδεξιά και ακραία εθνικιστική φύση του κεμαλικού κινήματος, κ.ά. δεν ήταν κοινός τόπος στην Αριστερά. Το αντίθετο μάλιστα. Γράφει ο Στέργιος Θεοδωρίδης (Στέλιος, για τους φίλους τους), εξηγώντας και την ακτιβιστική παρέμβαση που οδήγησε στη δημιουργία του μπλογκ «Πόντος και Αριστερά» (όπου ήταν συνδιαχειριστής), αλλά και σε πολλές προσωπικές προσπάθειες: «Αυτόν τον διαχωρισμό στα της καθ’ ημάς Ανατολής θέματα εγώ και μερικοί άλλοι έχουμε σκοπό να κάνουμε, να συζητήσουμε και να προβληματιστούμε.
Η ιδέα να μην αφεθεί η ιστορία της καθ’ ημάς Ανατολής να χρησιμοποιείται για εθνικιστικές, αντικομουνιστικές κορώνες διάφορων κρατικών, ημικρατικών και άλλων… ήταν αυτή που συγκίνησε εμένα και μερικούς άλλους πάλαι ποτέ συντρόφους και συνπότες. Έτσι είπαμε να ξεκινήσουμε να βγάζουμε τον «πόνο» μας προς τα έξω, να ακούσουμε, να ακουστούμε, να ανταλλάξουμε απόψεις.
Αλλά… χαΐρι δεν βλέπω, πολλή οστεοπόρωση, και άπειρη αρτηριοσκλήρυνση υπάρχει.
Αυτό που με ηρεμεί και ώρες-ώρες λέω άι σιχτίρ, φεύγω, θα πάω εκεί που με καταλαβαίνουν, εκεί που αν μιλήσω για Γενοκτονίες δεν θα με πουν εθνικιστή ούτε θα με εξισώσουν με καρατζαφεροπαπαθεμελήδες είναι κάτι μηνύματα (ΣτΣ: που παίρνω από Τούρκους συντρόφους).»
Με την στάση του και τη δράση του ο Στέλιος προσπάθησε να αντιμετωπίσει τις αντιφάσεις μεταξύ της αληθινής ιστορίας και των αυθαίρετων ιδεολογημάτων που επικράτησαν στο μεγαλύτερο μέρος της Αριστεράς μας
Οι Τούρκοι σύντροφοι
Με αυτούς τους Τούρκους συντρόφους ανέπτυξε ουσιαστικές σχέσεις ο Στέλιος, που σφραγίστηκαν στο εξαιρετικής σημασίας επιστημονικό συνέδριο που διοργάνωσαν για πρώτη φορά στην Άγκυρα με θέμα «Ο νομός Τραπεζούντας και το Ποντιακό ζήτημα κατά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο» τον Απρίλιο του 2016 στην Άγκυρα. Οργανωτές ήταν η Πρωτοβουλία της Άγκυρας για την Ελευθερία Σκέψης και η εφημερίδα Newroz. Και μέσω του Θεοδωρίδη, από ελληνικής πλευράς συμμετείχε και η εφημερίδα Δρόμος της Αριστεράς
Στο συνέδριο αυτό της Άγκυρας ο Θεοδωρίδης περιέγραψε εύστοχα την αλλοτρίωση που έχει επικρατήσει στις δύο πλευρές του Αιγαίου ενάντια στους πληθυσμούς-θύματα μιας τεράστιας, αλλά παραγνωρισμένης, ανθρωπιστικής καταστροφής: «Η εξουσία πολύ καλά γνωρίζει ότι ένα κρίσιμο στοιχείο του κράτους είναι οι ιδέες, τα σύμβολα, οι μνήμες. Είναι τμήμα του κράτους, είναι τμήμα της κυριαρχίας της κράτους, ο τρόπος με τον οποίο γίνεται κατανοητό το παρελθόν, ο τρόπος με τον οποίο γνωρίζουμε την Ιστορία μέσω της εκπαίδευσης και των ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους. Η αφήγηση του παρελθόντος, το πώς είναι οργανωμένη αυτή η αφήγηση αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της κάθε κρατικής εξουσίας.
Το κράτος μέσω της εκπαίδευσης και του τρόπου διδασκαλίας διαχέει στο μυαλό των ανθρώπων την άποψή του για το παρελθόν και δημιουργεί πεποιθήσεις και αξίες.
Καθορίζει ηθικά σχήματα ζωής, ηθικά σχήματα κοινωνίας και κυρίως ηθικά σχήματα αυτού που θα έπρεπε να είναι το μέλλον.
Προσπαθεί, δηλαδή, μέσω του τρόπου διδασκαλίας της Ιστορίας και της διαχείρισης της μνήμης, να ελέγξει το μέλλον…»
Για μια Αριστερά με διαλεχτική σκέψη
Την αντίφαση μεταξύ της αληθινής ιστορίας και των αυθαίρετων ιδεολογημάτων που επικράτησαν στο μεγαλύτερο μέρος της Αριστεράς μας, περιγράφει εξαιρετικά ο Θεοδωρίδης σε κείμενο που αναρτήθηκε στο μπλογκ «Πόντος και Αριστερά»: «Για μένα και για πολλούς ήταν ένα ιδιαίτερο πρόβλημα να μπορούμε να κουβεντιάσουμε και να συνδέσουμε την πολιτισμική μας ταυτότητα και ότι ιστορικά αυτή σέρνει από πίσω της με την πολιτική μας ταυτότητα. Η στάση αυτή της Αριστεράς που διαπερνούσε και διαπερνά όλο το φάσμα της (κοινοβουλευτικής, εξωκοινοβουλευτικής, ανανεωτικής κ.λπ.) έδειχνε να στηρίζει αυτό που το εθνικό αστικό κράτος με βίαιο τρόπο προσπάθησε να επιβάλλει στους πληθυσμούς που έλκουν την καταγωγή από την καθ’ ημάς Ανατολή. Την λήθη, την πολιτισμική και πολιτιστική ομογενοποίηση. Μία ίδια τεράστια λευκή σελίδα υπάρχει στην επίσημη κρατική αλλά και στην αριστερή ιστοριογραφία. Και η σελίδα αυτή αφορά την ιστορία των Ελλήνων της Ανατολής. Αυτό μου προκαλεί πόνο και θλίψη.
Θλίβομαι γιατί όσες φορές η Αριστερά με την ευρεία της έννοια έτυχε να καταπιαστεί με το θέμα έμεινε αγκυλωμένη σε μια παλιά ιδεοληψία αυτή του αλάνθαστου του Λένιν και της Σοβιετικής Ένωσης της πρώιμης περιόδου σχετικά με την στάση απέναντι στο κεμαλικό κίνημα, που στο κάτω-κάτω της γραφής ένα ζήτημα εξωτερικής πολιτικής της τότε Σοβιετικής Ένωσης ήταν, όχι κανένα θέσφατο, και η αμφισβήτηση αυτής της στάσης δεν αποτελεί αμφισβήτηση της όλης επαναστατικής διαδικασίας…»
Αυτές ακριβώς τις αντιφάσεις προσπάθησε να αντιμετωπίσει ο Στέλιος Θεοδωρίδης με την στάση του και τη δράση του. Από τη μια να αποδείξει ότι η έως τότε ερμηνείες της Αριστεράς πόρρω απείχαν από μια σοβαρή μαρξιστική ανάλυση των συνθηκών στην υπό εθνικιστική κυριαρχία Οθωμανικής Αυτοκρατορία. Από την άλλη να εμφυσήσει στο ριζοσπαστικό ποντιακό κίνημα μια ποιοτική ματιά και μια λογική σύγκρουσης με τον εθνολαϊκισμό, που επιχειρούσε να οικειοποιηθεί τις νέες προσεγγίσεις. Γράφει: «Ένα πράγμα που με ενοχλούσε αφάνταστα, εμένα και κάποιους άλλους, ήταν και είναι η όψιμη ενασχόληση των ντόπιων εθνικιστών και η εκμετάλλευση των της καθ’ ημάς Ανατολής.
Κυριολεκτικά όψιμη, γιατί υποταγμένοι και δουλικοί στα εκάστοτε δόγματα του εθνικού μας κράτους, της ελληνοτουρκικής “φιλίας”, νατοϊκό τοιούτο περί συμμάχου Τουρκίας, κάνανε τουμπεκί ψιλοκομμένο.
Νάσου καταρρέει ο υπαρκτός και ξαφνικά γίνονται πρώτοι αντιαμερικάνοι και αντιιμπεριαλιστές και φιλοπάτριδες, ποιοί; οι καρατζαφεροδιάφοροι.
Κατεβαίνεις σε αντιαμερικάνικη πορεία νάσου δίπλα η θεούσα με το τσεμπέρι και σηκωμένη ψηλά την εικόνα. Από κοντά και ο παλαιοημερολογίτης καλόγερος που κάτι χρόνια έκανε να βγει απο το μοναστήρι. Τι έγινε ρε παιδιά !!! Τι συμβαίνει!!! Κάνουμε κάτι λάθος!!! Σε λάθος τόπο βρισκόμαστε !!! Μήπως για λάθος λόγο είμαστε εδώ!!!
Ούτε σε λάθος τόπο είμαστε, ούτε για λάθος λόγο είμαστε εδώ.
Εμείς ήμασταν εδώ εχθές και προχθές και θα είμαστε και αύριο.
Απλά οι καιροί αλλάξαν και πρέπει να τους ερμηνεύουμε.» (pontosandaristera.wordpress.com)
Την απέχθεια προς τους εθνικισμούς, ένθεν κακείθεν, καθώς και στην Άρνηση της Γενοκτονίας που χαρακτήρισε ένα μέρος της Αριστεράς, ο Θεοδωρίδης την εξέφρασε θαυμάσια με την ιδιαίτερα ποιητική του γραφή στο κείμενο «Ο παππούς Αντώνης, η Ρεπούση και ο Καρατζαφέρης»:
«…Σαν φεύγαμε ο Χασάν , η Ζευνέπ και ο μικρός Αλή κλαίγανε στο κατωθύρι τους. Εμείς αυτούς ξέρουμε για Τούρκους, οι άλλοι… οι άλλοι δεν έχουν όνομα και είναι παντού. Παντού.
Εμείς νιώθουμε πως δεν έχει δικαίωμα η νιότη μας, μόνο στην παρηγοριά και πως στο τέλος οι λαοί θα δικαιωθούν.
Μας χώρισαν από τους γείτονες αδερφούς…
Αλλά την Μνήμη; Μπορούν να μας πάρουν την Mνήμη;
Ο παππούς Αντώνης μέχρι που έφυγε δεν είδε πουθενά τα κομμάτια της ψυχής του στα κιτάπια της νέας πατρίδας.
Είδε όμως να τον αποκαλούν τουρκόσπορο στην αρχή και εαμοβούλγαρο αργότερα.
Κι αναρωτιότανε γιατί, κι ας μάτωσε για την νέα πατρίδα.
Είδε τον δρόμο “Κεμάλ Ατατούρ” στην Σαλονίκη, ίσα που πρόλαβε και την απαγόρευση του “1922” του Κούνδουρου.
Τόχε πάρει απόφαση όμως και δεν τα ’δινε σημασία, δεν περίμενε τίποτα από κανέναν.
Μόνο με τον Χαρίτωνα όταν βρίσκονταν έστριβαν να πιούν ένα τσιγάρο λέγοντας «χάϊτε καλή πατρίδα».
Πέρασαν τόσα χρόνια από τότε και ο παππούς Αντώνης ούτε τώρα περιμένει.
Δεν περιμένει τίποτα από καμία Ρεπούση, από καμία Ακαδημία, από κανέναν Χριστοδουλοκαρατζαφέρη.
Τους τελευταίους τους ήξερε 85 χρόνια τώρα. Τους άλλους τους βλέπει σήμερα…
Δεν περιμένει τίποτα από κανέναν, δεν έχουν να του πουν τίποτα αυτοί.
Μόνο στρίβωντας να πιεί ένα τσιγάρο με τον Χαρίτωνα λέει ακόμα «Χάϊτε καλή πατρίδα».
Βλέποντας τα χαΐρια μας…»
Η πολύτιμη συλλογή
Μια από τις έμπρακτες συμβολές του Στέργιου Θεοδωρίδη, υπήρξε η συλλογή σπάνιων αντικειμένων για τον ιστορικό Πόντο από τα τέλη του 18ου αιώνα έως τις αρχές του 20ου αιώνα. Περισσότερα από 700 έγγραφα, δημοσιεύσεις, καρτ ποστάλ, χάρτες κ.λπ. βρίσκονται στη συλλογή Θεοδωρίδη. Ένα σημαντικό μέρος της συλλογής παρουσιάστηκε το 2014 σε έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη υπό τον τίτλο «Εν Πόντω – Συμβολή στη Μνήμη, επιστολικά δελτάρια 1890 – 1920». Στην έκθεση παρουσιαζόταν η καθημερινότητα, η παιδεία, ο πολιτισμός, η θρησκευτική ζωή, το εμπόριο και πολλές άλλες δραστηριότητες, καθώς και τα σπουδαία κτήρια και μνημεία της περιοχής του Εύξεινου Πόντου.
Επίσης, μέρος αυτής της συλλογής εκτέθηκε υπό τον τίτλο «Η Παιδεία στον Πόντο» στο πλαίσιο των εγκαινίων για την ίδρυση της Επώνυμης Έδρας Ποντιακών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης,.
Ο πρώιμος και άδικος χαμός του Στέλιου Θεοδωρίδη αφήνει ένα δυσαναπλήρωτο κενό.
Ας ελπίσουμε ότι ο αγώνας που έδωσε όλα αυτά τα χρόνια θα δώσουν καρπούς, θα γεφυρώσουν τις όποιες αντιθέσεις και θα συμβάλουν στην υπέρβαση των αγκυλώσεων που γεννούν αντιφάσεις…
* Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός, kars1918.wordpress.com
