του Κωνσταντίνου Κριμπά*
H ακροτελεύτια φράση του βιβλίου είναι αξιοπρόσεκτη γιατί μας εισάγει στον χώρο των γενικότερων φιλοσοφικών απόψεων του συγγραφέα: Context and interaction are of the essence – οι συγκείμενες συνθήκες και η αλληλεπίδραση είναι πρωταρχικής σημασίας, αποτελούν την ουσία των πραγμάτων.
Η ΚΥΡΙΑΡΧΗ σημασία της αλληλεπίδρασης φανερώνεται και στις εργασίες του Lewontin στις οποίες αναπτύσσονται αλγεβρικά υποδείγματα και χρησιμοποιούνται εξομοιώσεις εξελικτικών φαινομένων. Η ύπαρξη αλληλεπίδρασης στη γενετική σημαίνει κάτι εξειδικευμένο: ότι δύο επιδράσεις, η μία του στοιχείου Α και άλλη του Β, έχουν σύνολο αποτέλεσμα διάφορο του αθροίσματός τους. Στην οικονομική σφαίρα η ενοποίηση δύο εταιρειών παρέχει συχνά δυνατότητες που υπερβαίνουν το άθροισμα που θα είχε κάθε μια αυτονόμως. Η έννοια της αλληλεπίδρασης, υπό αυτήν την σκοπιά θεωρούμενη, μας εισάγει στο πρόβλημα του αναγωγισμού, που και σήμερα αποτελεί αντικείμενο ζωηρών συζητήσεων.Ο Lewontin δεν είναι αναγωγιστής, όμως το ερευνητικό του πρόγραμμα, όπως είδαμε, είναι αναγωγιστικό. Θεωρεί ότι η καρδιά του προβλήματος του αναγωγισμού βρίσκεται στην σύγχυση μεταξύ των εξής δύο διαφόρων θεωρήσεων, αφενός της δημιουργίας τμημάτων δια της ανατομής ενός συνόλου, δηλαδή δια του τεμαχισμού του, της αναγωγής του σε στοιχειωδέστερα τμήματα, που επιχειρεί ο μελετητής, και, αφετέρου, στον οντολογικό ισχυρισμό ότι τα στοιχειοδέστερα τμήματα προϋπάρχουν και συναθροιζόμενα δημιουργούν τα σύνολα. Οι δυο αυτές δηλώσεις δεν πρέπει να συγχέονται. Ενώ η πρώτη μπορεί να αποτελέσει μιαν αποδοτική ερευνητική πρακτική, η δεύτερη αποτελεί λογικό σφάλμα.Όντως, ο κόσμος, λέγει, δεν συνίσταται από έναν ενιαίο ιστό χωρίς συρραφές. Το σύνολον διασπάται σε τμήματα που αδύναμα αλληλενεργούν μεταξύ τους. Εντός αυτών των τμημάτων υπάρχουν υποσυστήματα με ισχυρότερες αλληλεπιδράσεις. Παρά ταύτα δεν υπάρχει προνομιακό επίπεδο για μια γενική κατανόηση της αιτιότητας. Δεν υπάρχει προτεραιότητα των τμημάτων ή του όλου. Τα τμήματα (parts) δεν έχουν πρότερη ύπαρξη, μεμονωμένα, ώστε τα σύνολα να αποτελούνται από τη συνάθροισή τους. Τμήματα και σύνολα συνδέονται με μια διαλεκτική σχέση, δεν υπάρχουν τμήματα αν δεν υπάρχει όλον, του οποίου να είναι τμήματα και τανάπαλιν. Άλλωστε στον κόσμο δεν υπάρχει τίποτα μεμονωμένο. Όλα τα κομμάτια του φυσικού κόσμου υπάρχουν εν αλληλεπιδράσει, και μόνο χάρις σε αυτές τις αλληλεπιδράσεις καθίσταται δυνατό να γνωρίσουμε την ύπαρξή τους. Οι ιδιότητες των τμημάτων υπάρχουν, δημιουργούνται και εμφανίζονται όταν τα τμήματα συνιστούν ένα όλον. Είναι ιδιότητες εντός ενός συνόλου συγκειμένων τμημάτων, αποτέλεσμα του επιπέδου οργάνωσης/συγκρότησης αυτού του συνόλου και όχι εγγενείς ιδιότητες των στοιχειωδών τμημάτων του όλου. Η πεποίθηση ότι ο κόσμος απαρτίζεται από έσχατες, διακριτές μονάδες αποτελεί πλευρά της ιδεολογίας του ατομισμού. Αυτή η κριτική αντιμετώπιση του αναγωγισμού από τον Lewontin έχει και απώτερες συνέπειες. Πρώτα για τον οργανισμό. Ο οργανισμός δεν είναι μια απλή σειρά διαδοχής βάσεων του DNA, όπως απλοϊκά πολλοί παρουσιάζουν. Η διαμόρφωση του οργανισμού κατά την ανάπτυξή του, εμβρυολογική και μετέπειτα, δεν είναι η εκδίπλωση, το ξετύλιγμα μιας ανελαστικά προδιαγεγραμμένης πορείας. Το βιολογικό άτομο, το πώς μας παρουσιάζεται ή το πώς μας φαίνεται, με άλλα λόγια ο φαινότυπός του, είναι το αποτέλεσμα μιας μη κοινότοπης αλληλεπίδρασης των γενετικών εγγραφών και του περιβάλλοντος κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής του. Τούτο όμως δεν εξαντλεί τον καθορισμό του φαινοτύπου. Πρέπει να προστεθεί και η επίδραση ενός τρίτου παράγοντος, του αναπτυξιακού θορύβου, τυχαίου θορύβου που επηρεάζει την αναπτυξιακή πορεία. Δεν είναι λοιπόν εφικτή η ανασύσταση του φαινοτύπου αποκλειστικά από τη γνώση του γονοτύπου, ούτε καν με την προσθήκη πληροφορίας που αφορά στο περιβάλλον στο οποίο ανεπτύχθη. […]
Στον κόσμο δεν υπάρχει τίποτα μεμονωμένο. Όλα τα κομμάτια του φυσικού κόσμου υπάρχουν εν αλληλεπιδράσει, και μόνο χάρις σε αυτές τις αλληλεπιδράσεις καθίσταται δυνατό να γνωρίσουμε την ύπαρξή τους
Η ΚΛΑΣΙΚΗ αντιμετώπιση της φυσικής επιλογής στους δαρβινικούς είναι ότι η φύση ή το περιβάλλον θέτει προβλήματα στον οργανισμό, ο οποίος καλείται να τα επιλύσει. Μόνον τα άτομα που το επιτυγχάνουν επιβιώνουν και αφήνουν περισσότερους απογόνους. Αυτό προϋποθέτει την εκ των προτέρων ύπαρξη προβλημάτων, την εκ των προτέρων δόμηση της φύσης κατά τρόπον ώστε να παρέχει κενές θέσεις, κόγχες, θώκους προς κατάληψιν από τα διάφορα είδη, προϋποθέτει δηλαδή την προΰπαρξη οικολογικών θώκων ή φωλεών (ecological niches). Κατά τον Lewontin όμως ούτε προβλήματα προϋπάρχουν ούτε οικολογικοί θώκοι κενοί αναμένοντες εκείνον που θα τους καταλάβει. Δεν υπάρχουν προσαρμογές με την κλασική έννοια του όρου. Ο Lewontin προτείνει την αντικατάσταση της έννοιας της προσαρμογής με εκείνην της κατασκευής (construction). Ο οργανισμός υφίσταται την πίεση του περιβάλλοντος, αλλά συγχρόνως μεταβάλλει το περιβάλλον του. Το δέντρο μεταβάλλει το χώμα στις ρίζες του, την ποσότητα φωτός και ύδατος που δέχεται το έδαφος κοντά του, το θηλαστικό και το πτηνό κατασκευάζουν τη φωλιά τους. Το περιβάλλον των οργανισμών επηρεάζεται από τους ίδιους τους οργανισμούς συνεπεία των ζωικών τους λειτουργιών και δραστηριοτήτων. Οι οργανισμοί δεν προσαρμόζονται στο περιβάλλον, μάλλον το κατασκευάζουν από διάσπαρτα κομμάτια και στοιχεία του εξωτερικού κόσμου. Ο οργανισμός λοιπόν αποτελεί το αντικείμενο της εξέλιξης, αλλά και τον δράστη της. Πρόκειται για μία διαλεκτική σχέση την οποίαν παραβλέπει συνήθως η σύγχρονη εξελικτική. Την εισαγωγή ή μάλλον την εφαρμογή αυτής της διαλεκτικής αντιμετωπίσεως απολαμβάνει ο αναγνώστης και στο κοινό έργο των R. Lewontin και R. Levins με τίτλο «Ο Διαλεκτικός Βιολόγος (The Dialectical Biologist)». […]H ύπαρξη κυκλικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ οργανισμού και περιβάλλοντός του, μεταξύ τμημάτων ενός όλου, μεταξύ οργανισμών διάφορης γενετικής σύστασης σε έναν πληθυσμό και η αναγνώριση του πολύπλοκου αυτού δικτύου απομακρύνει την σκέψη από μιαν απλοϊκή και άκρως αναγωγιστική θεώρηση.
(*) Απόσπασμα από ομιλία του Κ. Κριμπά ‒σημαντικού γενετιστή, πανεπιστημιακού και μέλους της Ακαδημίας Αθηνών που απεβίωσε τον φετινό Απρίλιο‒ κατά την τελετή αναγόρευσης του Lewontin σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου Αθηνών, τον Μάιο του 1996. Δημοσιεύτηκε στο βιβλίο του «Επεκτείνοντας τον Δαρβινισμό και άλλα δοκίμια», εκδ. Νεφέλη, 1998.
