του Ηλία Χαρίτου*
Το πρωί της Κυριακής 3 Νοέμβρη του 1896, μετά την απόλυση της εκκλησίας, δύο ευυπόληπτοι πατρινοί, ο τραπεζίτης Διονύσιος Φραγκόπουλος και ο σταφιδέμπορος Ανδρέας Κόλλας, συζητούσαν στην γωνία των οδών Ανεξαρτησίας (σημερινή οδός Γεροκωστοπούλου) και Ρήγα Φεραίου στο κέντρο της Πάτρας. Ο Φραγκόπουλος ήταν τιμημένος με το Σταυρό του Σωτήρα, ενώ ο πλούσιος έμπορος Κόλλας διατηρούσε υποκατάστημα στο Λονδίνο.
Ξαφνικά μπροστά τους πρόβαλε, ο τσαγκάρης Δημήτρης Μάτσαλης, τον οποίο γνώριζαν και οι δύο. Χωρίς να τους απευθύνει το λόγο ο Μάτσαλης τράβηξε από τη μέση του ένα μαχαίρι και όρμηξε καταπάνω τους. O Φραγκόπουλος δέχτηκε το χτύπημα στην καρδιά και έπεσε νεκρός. Στη συνέχεια ο Μάτσαλης έβγαλε ένα περίστροφο και πυροβόλησε μία φορά τον Κόλλα τον οποίο τραυμάτισε ελαφρά.
Ο δράστης παρέμεινε στη θέση του περικυκλωμένος από το πλήθος που έτρεξε από τον πυροβολισμό και τις φωνές του Κόλλα. Κανείς όμως δεν τολμούσε να πλησιάσει τον τσαγκάρη με το περίστροφο στο χέρι. Ο Δημήτριος Μάτσαλης παραδόθηκε χωρίς την παραμικρή αντίσταση στους χωροφύλακες που έφτασαν μετά από αρκετή ώρα. Μέχρι τότε ήταν περικυκλωμένος από εκατοντάδες περίεργους πολίτες.
Κατά την ανάκριση του στην μοιραρχία δήλωσε ότι, ήταν αναρχικός ιδεολόγος και ότι δεν έχει καμία σχέση με τους σοσιαλιστές της Πάτρας, ενώ ήταν γεμάτος χαρά που κατόρθωσε να εξοντώσει έναν εκπρόσωπο της κεφαλαιοκρατίας: «Είμαι αναρχικός και οι αναρχικοί είναι υπέρ της βίας. Οι σοσιαλισταί είναι καταγέλαστοι και τίποτε με αυτούς δεν με συνδέει. Οι σοσιαλισταί θέλουν να επιβάλλουν τις απόψεις τους με την πειθώ, ενώ εγώ ως αναρχικός είμαι υπέρ της τρομοκρατικής βίας». (Γιάννης Κορδάτος, «Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος», σελ. 83).
Η ΕΝΕΡΓΕΙΑ του σανδαλοποιού Δημήτρη Μάτσαλη, αποτέλεσε την πρώτη αναρχική πράξη ατομικής βίας στην Ελλάδα. Μέχρι τότε, τη δεκαετία του 1890, οι αναρχικοί του μικρού ελλαδικού βασιλείου, ταυτίζονταν με τον αναρχικό κομμουνισμό των Κροπότκιν και Ζαν Γκραβ, και όχι με την τάση της ατομικής τρομοκρατίας, με την οποία άλλωστε οι αναρχικοί κομμουνιστές είχαν πολιτικές διαμάχες σε διεθνές επίπεδο.
Η Πάτρα κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, αποτελούσε την πύλη της χώρας στην Ευρώπη, ήταν πολύ μεγάλο εμπορικό κέντρο, με χαρακτηριστικότερο διακινούμενο προϊόν τη σταφίδα. Αποτελούσε έδρα πάμπλουτων εμπόρων και μεγαλοαστών.
Το μέγεθος της πρώιμης καπιταλιστικής ανάπτυξης στην Πάτρα εκείνη την εποχή ήταν σημαντικό. Το 1872 εγκαινιάστηκε το μικρό αντίγραφο της Σκάλας του Μιλάνου, θέατρο «Απόλλων» που κτίστηκε σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλερ. Η κατασκευή του έργου χρηματοδοτήθηκε από την αστική κοινωνία της Πάτρας στην οποία ανήκαν πολύ «βαριά» ονόματα της εποχής (Κλάους, Αμβούργερ, Γούναρης, Μάξιμος, Τριάντης). Στο θέατρο φιλοξενούνταν προς τέρψη των μεγαλοαστών χορηγών ευρωπαϊκές παραγωγές παραστάσεων όπερας!
Όμως, το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον τον Νοέμβρη του 1896, ήταν βαθιά επηρεασμένο από την κρίση της σταφίδας που οδηγεί στην εξαθλίωση ευρύτατα στρώματα πληθυσμού, ενώ το «δυστυχώς επτωχεύσαμεν» του Χ. Τρικούπη έχει ήδη διατυπωθεί τρία χρόνια πριν, οδηγώντας την χρεωκοπημένη Ελλάδα στην εποπτεία του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου.
Από τις σοδειές της σταφίδας το κράτος παρακρατεί ποσοστό 15% της παραγωγής για τη λεγόμενη εθνική ποτοποιία χωρίς να αποδίδει στους παραγωγούς το παραμικρό.
ΩΣΤΟΣΟ, η επαφή των πιο ανήσυχων πολιτικά Πατρινών με τα σοσιαλιστικά και αναρχικά ρεύματα που αναπτύχθηκαν εκείνα τα χρόνια στην Ευρώπη, δίνει στην Πάτρα την πρωτοκαθεδρία όσο αφορά την ανάπτυξη συλλόγων με σαφή αριστερή πολιτική τοποθέτηση. Το 1893 ιδρύθηκε στην Πάτρα η Σοσιαλιστική Αδελφότης. Στις εκλογές του 1895 η αδελφότητα δημοσιοποίησε ένα έντονα ριζοσπαστικό πρόγραμμα, όταν τα λεγόμενα παλαιά κόμματα (Τρικούπης και Δεληγιάννης) δεν πρόβαλαν απολύτως τίποτα.
Σύμφωνα με τη διακήρυξη της Σοσιαλιστικής Αδελφότητας –από το βιβλίο του Β. Λάζαρη, «Πολιτική Ιστορία της Πάτρας»– οι σοσιαλιστές θα αγωνίζονταν για την απονομή συντάξεων στους εργάτες, για τη νομοθέτηση ορίου ηλικίας των εργατών, για τη θέσπιση ανώτατου ορίου εργάσιμων ωρών και ελάχιστου ορίου ημερομισθίων, για τον εξαναγκασμό της πολιτείας να δίνει εργασία στους ανέργους, για την αυτονομική ομοσπονδία των δήμων, για την κατάργηση του στρατού και την ίδρυση εθνοφυλακής, για τη φορολογία των μεγάλων εισοδημάτων, για τη δωρεάν εκπαίδευση του λαού και την κατάργηση της προσωπικής κράτησης για χρέη…
Παράλληλα, στη δεκαετία του 1860, σημαντική θέση στην πόλη της Πάτρας κατείχε η ιταλική παροικία που κατοικούσε στην συνοικία του Αγίου Διονυσίου. H παροικία συγκροτήθηκε στα χρόνια 1848-1850 από δημοκράτες πρόσφυγες της ιταλικής επανάστασης του 1848, οι οποίοι εργάζονταν στα έργα της κατασκευής του σιδηροδρομικού δικτύου.
Είναι βεβαιωμένο ότι, το 1896 αρκετά μέλη της ιταλοπατρινής κοινότητας έχουν προσχωρήσει στον αναρχισμό. Η όσμωση όλων αυτών των στοιχείων τοποθετούσαν την Πάτρα ως το κυριότερο αστικό χώρο ανάπτυξης των νέων ιδεολογικών ρευμάτων.
ΤΟ 1896 στην Πάτρα, κυκλοφορούσαν εφημερίδες με σοσιαλιστική ταυτότητα, ενώ η εφημερίδα Επί τα Πρόσω ανήκει στον γνωστό στις αρχές αναρχικό Μαγκανάρα, που διατηρούσε βεβαιωμένα, επαφές με αναρχικούς της Ευρώπης.
Ο ελληνικός Τύπος της εποχής περιγράφει την Πάτρα ως την ακρόπολη της ελληνικής Αριστεράς και σαν τροφό μαχητικών αναρχικών στοιχείων. Ο Νεολόγος των Πατρών την 9η Νοεμβρίου 1896 γράφει σχετικά: «εγράφη (υπό του τύπου) ότι εν Πάτραις ο σοσιαλισμός και ο αναρχισμός έχουν βαθέος ριζοβολήσει , ότι αριθμούσι παμπληθείς οπαδούς, ότι οι αρχαί της μεταμφυτεύσεως αυτών εις το ημέτερον έδαφος ενάγονται εις εποχήν παλαιάν και ότι απειλείται υπό τούτων ο τόπος».
Η φόνος του Φραγκόπουλου αποτελεί όμως θέμα και για τις εφημερίδες της Βιέννης και του Παρισιού που παρουσιάζουν το γεγονός με σοβαρά πολιτικά άρθρα και αναλύσεις. Ο παρισινός Χρόνος τονίζει ιδιαίτερα τη δράση των σοσιαλιστών στην Πάτρα, παρά την εκλογική τους αποτυχία στις εκλογές του 1895.
Σαν αποτέλεσμα πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες συλλήψεις μέσα σε κλίμα τρομοκρατίας, με το πρόσχημα του εντοπισμού των συνεργών του Μάτσαλη, ενώ έκλεισε η εφημερίδα Επί τα Πρόσω και κατασχέθηκε το αρχείο του ιδιοκτήτη της, που φυλακίσθηκε από τις αρχές. Από τις έρευνες δεν προέκυψε το παραμικρό.
Την 7η Νοεμβρίου (τέσσερις ημέρες μετά την δολοφονική επίθεση) ο Μάτσαλης μεταφέρθηκε στην απομόνωση της φυλακής του κάστρου της πόλεως των Πατρών. Αποχαιρετώντας τους συγκρατούμενούς του στον θάλαμο «τέσσερα» του κάστρου, τους μοίρασε τα καθαρά ρούχα που είχε μαζί του. Σύμφωνα με τις πηγές φέρεται να τους είπε: «σε λίγο όλοι θ’ ακούσετε».
Καθώς περπατούσε προς την απομόνωση, άναψε τσιγάρο. Σε λίγα λεπτά ένας φοβερός κρότος συντάραξε τη φυλακή του κάστρου. Οι φύλακες βρήκαν τον Μάτσαλη σωριασμένο στο κελί του μέσα σε μία λίμνη αίματος. Το σώμα ήταν ακέφαλο. Ο Μάτσαλης είχε ένα φυσίγγιο δυναμίτιδας στο στόμα και χρησιμοποίησε το τσιγάρο για φιτίλι… Έτσι γράφτηκε ο επίλογος της πρώτης αυτής πράξης ατομικής τρομοκρατίας.
ΟΜΩΣ, η ιστορία της φαλτσέτας του τσαγκάρη συνεχίστηκε, στις απίστευτης βαρβαρότητας συγκρούσεις ανάμεσα στις οργανώσεις και τα κόμματα της αριστεράς. Αρκετές είναι οι πολιτικές δολοφονίες που αφορούν περιστατικά ατομικής τρομοκρατίας και συνδέονται με τους τσαγκάρηδες, που χρησιμοποιούσαν τη φαλτσέτα με επιδεξιότητα, ως εργαλείο της τέχνης τους.
Ιδιαίτερα ανάμεσα στους τροτσκιστές «αρχειομαρξιστές» που θεωρούσαν τους σταλινικούς οπορτουνιστές, οι τσαγκάρηδες κατείχαν εξέχουσα θέση και απέκτησαν το προσωνύμιο «φαλτσέτες»
Η τροτσκιστική εφημερίδα, Σπάρτακος το 1930, αναφέρει ως χαρακτηριστικό επεισόδιο των αρχειομαρξιστών εναντίον των πολιτικών τους αντιπάλων ότι, κατά την έναρξη των εργασιών του Ενωτικού Εργατικού Συνεδρίου, όπου μετείχαν αντιπρόσωποι εργατικών κομμουνιστικών σωματείων, προκλήθηκαν βίαια επεισόδια κατά τα οποία «οι Αρχειομαρξιστές με τα περίστροφα και τις φαλτσέτες εθέριζον τους αντιπάλους των».
Στην αντίπερα όχθη, η δολοφονία του επικεφαλής των αρχειομαρξιστών του Αγρινίου, τσαγκάρη Πάνου Αναστασίου, από τους κομματικούς στο Καρπενήσι το 1945, και του τσαγκάρη Χ. Λαδά, στην Αθήνα, που είχε την ίδια τύχη το 1928, μαρτυρά την αποτελεσματικότητα της φαλτσέτας από όλες τις μπάντες…
* Ο Ηλίας Χαρίτος είναι πολιτικός μηχανικός
