του Αντόνιο Γκράμσι
Δεν διδασκόμαστε τη λατινική και την αρχαία ελληνική για να τις μιλήσουμε ούτε για να κάνουμε τους υπαλλήλους ξενοδοχείου, τους μεταφραστές ή οτιδήποτε άλλο. Τις διδασκόμαστε για να γνωρίσουμε τον πολιτισμό δύο λαών, η ζωή των οποίων τίθεται ως βάση του παγκόσμιου πολιτισμού. Η λατινική γλώσσα, όπως και η αρχαία ελληνική διδάσκεται σύμφωνα με τη γραμματική, κάπως μηχανιστικά. Αλλά είναι ιδιαίτερα υπερβολική η κατηγορία περί μηχανιστικού και περί κενότητας. Έχουμε να κάνουμε με νέα παιδιά, τα οποία πρέπει να αποκτήσουν συγκεκριμένες συνήθειες: την επιμέλεια, την ακρίβεια, τη φυσική μετριοπάθεια και την ψυχική συγκέντρωση σε συγκεκριμένα αντικείμενα. Ένας μελετητής τριάντα – σαράντα ετών θα ήταν ικανός να κάθεται στο γραφείο δεκαέξι συνεχόμενες ώρες, εάν δεν είχε από παιδί αποκτήσει «καταναγκαστικά», με «μηχανικό εξαναγκασμό» τις ανάλογες ψυχοφυσικές συνήθειες;
Αν στόχος μας είναι επίσης να διαμορφώσουμε σοβαρούς μελετητές, πρέπει να ξεκινήσουμε από το σημείο αυτό, και να αναζητήσουμε επίμονα ανάμεσα σε όλο τον κόσμο, για να βρούμε τις χιλιάδες, ή εκατοντάδες, ή έστω τις δεκάδες συγκροτημένους μελετητές, που κάθε πολιτισμός έχει ανάγκη.
Η μελέτη των λατινικών δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά χρειάζεται για να μάθουμε τα παιδιά να μελετούν, να αναλύουν ένα ιστορικό κείμενο, που μπορεί να φαίνεται στην αρχή σαν ένα νεκρό σώμα, αλλά που ανασυντίθεται διαρκώς και γίνεται πηγή ζωής και νέας γνώσης.
Βέβαια εγώ δεν πιστεύω ότι τα λατινικά και τα αρχαία ελληνικά εμπεριέχουν από τη φύση τους θαυματουργικές ικανότητες: λέω πως σε ένα δοσμένο περιβάλλον, σε ένα δοσμένο πολιτισμό, με μια δοσμένη παράδοση, μια τέτοιου είδους μελέτη μπορεί να δώσει αυτά τα συγκεκριμένα αποτελέσματα.
Μπορεί να αντικατασταθούν τα λατινικά και τα αρχαία ελληνικά με κάτι άλλο χρήσιμο, αλλά πρέπει να διαχειριστούμε με σωστό διαπαιδαγωγητικό τρόπο τη νέα ύλη ή τη νέα αλληλουχία γνώσεων, έτσι ώστε να πετύχουμε ισοδύναμα αποτελέσματα στα πλαίσια της συνολικής μόρφωσης των ανθρώπων, ξεκινώντας από τα πρώτα σχολικά χρόνια μέχρι και το κατώφλι της επαγγελματικής τους σταδιοδρομίας. Την περίοδο αυτή, η μελέτη, ή το μεγαλύτερο τμήμα της μελέτης, πρέπει να μην έχει ωφελιμιστικό χαρακτήρα, δηλαδή να μην έχει άμεσους πρακτικούς στόχους ή πολύ άμεσα διαμεσολαβούμενους: πρέπει να στοχεύει στην καλλιέργεια, χωρίς να χάνει και τον «μορφωτικό» της χαρακτήρα, που συνεπάγεται την εξοικείωση με συγκεκριμένες έννοιες.
Νομίζω ότι στο σύγχρονο σχολείο συντελείται ένας κλιμακούμενος εκφυλισμός: το επαγγελματικό σχολείο, δηλαδή εκείνο που χαρακτηρίζεται από έναν άμεσο πρακτικό στόχο, επικρατεί πάνω σε αυτό που θα λέγαμε «σχολείο καλλιέργειας» που δεν έχει κανένα ωφελιμιστικό προσανατολισμό.
Το πιο περίεργο είναι πως το σχολείο αυτού του τύπου εμφανίζεται και προβάλλεται σαν «δημοκρατικό», αν και προορίζεται να διαιωνίσει τους κοινωνικούς διαχωρισμούς. Ο κοινωνικός χαρακτήρας του σχολείου καταδεικνύεται και από το ότι κάθε κοινωνικό στρώμα έχει και έναν συγκεκριμένο τύπο σχολείου που προορίζεται να διαιωνίσει τον παραδοσιακό κοινωνικό ρόλο του στρώματος αυτού.
Αν θέλουμε να διασπάσουμε αυτή την αλυσίδα, πρέπει να μην πολλαπλασιάζουμε ή αναβαθμίζουμε τους τύπους των επαγγελματικών σχολείων, αλλά να δημιουργήσουμε έναν ενιαίο τύπο σχολείου της στοιχειώδους και της μέσης εκπαίδευσης, που να οδηγεί τους νέους μέχρι τη στιγμή του επαγγελματικού προσανατολισμού, καλλιεργώντας τους με στόχο να γίνουν σκεπτόμενοι άνθρωποι, ικανοί να μελετούν, να διοικούν ή να ελέγχουν τους διοικούντες.
Και η μελέτη επίσης είναι μια δουλειά, και μάλιστα επίπονη, με την ειδική εκπαίδευση που απαιτεί, όχι μόνο στο πνευματικό, αλλά και στο σωματικό επίπεδο, στο νευρικό και μυϊκό σύστημα: είναι μια διαδικασία προσαρμογής, είναι μια συνήθεια που κατακτάται με κόπο, πόνο, ακόμη και ανία. Η συμμετοχή ευρύτερων μαζών στη μέση εκπαίδευση τείνει να χαλαρώνει έναν απαιτητικό τρόπο μελέτης, και να προωθεί την ευκολία και το βόλεμα
Ο πολλαπλασιασμός των επαγγελματικών σχολείων τείνει έτσι να διαιωνίζει τους παραδοσιακούς διαχωρισμούς, ενώ, παράλληλα τείνει να δημιουργεί νέες εσωτερικές διαστρωματώσεις, πράγμα που δημιουργεί την εσφαλμένη εντύπωση ενός δήθεν δημοκρατικού τους χαρακτήρα. Όμως η δημοκρατική κατεύθυνση ουσιαστικά δεν μπορεί να σημαίνει μόνο πως ένας ανειδίκευτος εργάτης μπορεί να γίνει ειδικευμένος, αλλά και πως κάθε «πολίτης» μπορεί να γίνει «κυβερνών» και πως η κοινωνία τον καθιστά ικανό, έστω και σε θεωρητικό επίπεδο, να αποκτήσει αυτή τη δυνατότητα.
Και η μελέτη επίσης είναι μια δουλειά, και μάλιστα επίπονη, με την ειδική εκπαίδευση που απαιτεί, όχι μόνο στο πνευματικό, αλλά και στο σωματικό επίπεδο, στο νευρικό και μυϊκό σύστημα: είναι μια διαδικασία προσαρμογής, είναι μια συνήθεια που κατακτάται με κόπο, πόνο, ακόμη και ανία. Η συμμετοχή ευρύτερων μαζών στη μέση εκπαίδευση τείνει να χαλαρώνει έναν απαιτητικό τρόπο μελέτης, και να προωθεί την ευκολία και το βόλεμα.
Πολλοί σκέφτονται μάλιστα ότι οι δυσκολίες είναι τεχνητές, επειδή έχουν μάθει να θεωρούν επίπονη μόνο τη σωματική εργασία. Είναι ένα ιδιαίτερα περίπλοκο ζήτημα. Σίγουρα τα παιδιά παραδοσιακά διανοούμενων γονέων συντονίζονται ευκολότερα στις ψυχοσωματικές απαιτήσεις: από την πρώτη μέρα του σχολείου έχουν πολλά πλεονεκτήματα σε σχέση με τους υπόλοιπους συμμαθητές τους, και βρίσκονται σε οικείο περιβάλλον που μοιάζει με αυτό που επικρατεί στο σπίτι τους. Τηρουμένων των αναλογιών, το παιδί ενός εργάτη της πόλης υποφέρει λιγότερο μπαίνοντας στο εργοστάσιο από το παιδί μιας αγροτικής οικογένειας ή ενός αγρότη που μεγάλωσε στην ύπαιθρο.
Να γιατί πολλοί άνθρωποι του λαού πιστεύουν ότι η δυσκολία της μελέτης κρύβει μια συμπαιγνία σε βάρος τους. Βλέπουν τα παιδιά των αστικών οικογενειών να διεκπεραιώνουν εύκολα και άνετα μια δουλειά που στα παιδιά τους κοστίζει αίμα και δάκρυα, και νομίζουν ότι πρόκειται για μια συνωμοσία .
Σε μια νέα πολιτική κατάσταση, αυτά τα ζητήματα θα γίνουν οξύτατα και θα πρέπει να αντισταθούμε στην τάση να κάνουμε εύκολο αυτό που δεν μπορεί να γίνει εύκολο παρά μόνο αν χάσει τη φύση του. Εάν θέλουμε να δημιουργήσουμε ένα νέο σώμα διανοουμένων μέχρι τα πιο υψηλά σημεία, από ένα κοινωνικό στρώμα που παραδοσιακά δεν έχει αναπτύξει τις κατάλληλες ψυχο-φυσικές συνήθειες, θα πρέπει να ξεπεράσουμε ανήκουστες δυσκολίες».
[Τετράδια της Φυλακής 4 [XIII], 55]
Μετάφραση: Άβα Μπουλούμπαση
