Έχουμε πολύ υλικό για τις επαναστάσεις. Ντοκουμέντα, βιβλία, μελέτες, αναλύσεις, άρθρα, σχόλια, κριτικές, πολεμικές και εξυμνήσεις, τα πάντα, κάθε είδους, σε πολύ μεγάλες ποσότητες και διαφορετικές ποιότητες. Επί πλέον, έχουμε παρακολουθήσει επισταμένως την εξέλιξη των πιο πρόσφατων επαναστάσεων και έχουμε γνωρίσει ανθρώπους που συμμετείχαν σε επαναστάσεις.
Σήμερα, εκατό χρόνια από την έναρξη της Οκτωβριανής Επανάστασης, οι συζητήσεις για τις επαναστάσεις συνεχίζονται. Όχι μόνο για την αξιολόγησή τους, αλλά και για τη σημασία, την αναγκαιότητα, τη χρησιμότητα, τη διαχείριση και τις πιθανότητές τους στο μέλλον. Ήταν θετικός ο ρόλος τους στη διαδικασία της απελευθέρωσης των ανθρώπων; Θα μπορούσαν να γίνονταν αλλιώς;
Δεν είναι εύκολο με αντικειμενικότητα να ξεκαθαρίσει κανείς τα εκκρεμή ζητήματα ή να απαντήσει με πληρότητα στα ερωτήματα που διαρκώς επανατίθενται. Μπορούμε, όμως, να καταθέσουμε τις εκτιμήσεις από την επαφή μας με το διαθέσιμο υλικό και από την εμπειρία που αποκτούμε συμμετέχοντας στα κινήματα που άμεσα ή έμμεσα συνδέονται με τις επαναστάσεις.
Τις περισσότερες φορές, η αυθόρμητη αντίδραση φίλων και γνωστών σε κάθε αναφορά σε επαναστάσεις είναι ότι όλες απέτυχαν στην εξέλιξή τους, άρα τι νόημα έχει να μιλάμε για επαναστάσεις αφού αυτές εκφυλίζονται και μετατρέπονται στο αντίθετό τους. Όμως, ενώ μπορεί να έχουν δίκιο για την εξέλιξή τους, μπορεί να έχουν άδικο για την ταύτιση της επανάστασης εν τω γίγνεσθαι με τα επακόλουθά της. Αν ο συσχετισμός είναι προφανής, η ταύτιση μάλλον είναι αυθαίρετη.
Η επανάσταση είναι στιγμιαία
Η επανάσταση είναι σαν την έκρηξη, μιας χειροβομβίδας ή μιας πυρηνικής βόμβας, ανάλογα με τη γόμωσή της. Η επανάσταση οριοθετείται. Είναι στιγμιαία, ανεξάρτητα από το αν η «στιγμή» αυτή διαρκεί μια μέρα, ένα μήνα ή μερικά χρόνια. Είναι η κορύφωση μιας διαδικασίας που προηγείται. Ουσιαστικά είναι το κρεσέντο μιας συμφωνίας (ή, καλύτερα, ασυμφωνίας). Το τι επακολουθεί εξαρτάται –κατ’ αρχήν– από την έκβασή της. Εάν αποτύχει, χοντρικά αποκαθίσταται η παλιά τάξη πραγμάτων. Εάν πετύχει, σηματοδοτεί το ξεκίνημα μιας νέας τάξης ή αταξίας. Αλλά αυτή η νέα πορεία έχει πλέον τη δική της δυναμική. Εξαρτάται και δεν εξαρτάται από τη νικηφόρα έκβαση της επανάστασης. Η συνέχεια πρέπει να ολοκληρώσει την κατάργηση των συστατικών στοιχείων του παλιού κόσμου και να τα αναπληρώσει με νέα στη βάση μιας άλλης λογικής. Όποια κι αν είναι η βαθιά τους συνάρτηση, η ανατροπή του παλιού κόσμου διαφέρει από την οριστική του καταστροφή και την οικοδόμηση του νέου κόσμου. Κι αν αυτό είναι εύκολο να διατυπωθεί επί χάρτου, δεν είναι εύκολο να υλοποιηθεί εν τοις πράγμασι.
Πρώτα-πρώτα, γιατί οι επαναστάσεις δεν ξεσπούν όταν όλα είναι έτοιμα για την επόμενη φάση. Ξεσπούν με το δικό τους ρολόι. Δεύτερο, επειδή η επανάσταση δεν αποτελεί αφ’ εαυτής πρόγραμμα, αλλά ενέργεια ανατροπής, οι απόψεις δεν είναι ενιαίες για το μετά και –κατά κανόνα– διαφέρουν για τον τρόπο, τις μεθόδους και τους στόχους. Συν την ύπαρξη αμέτρητων άλλων –αναμενόμενων και μη, εσωτερικών και εξωτερικών, άμεσων και έμμεσων- παραγόντων που επηρεάζουν τις εξελίξεις.
Ρήξη και οικοδόμηση
Προβληματιζόμαστε για τον εκφυλισμό των επαναστάσεων. Αλλά οι επαναστάσεις σπάνια εκφυλίζονται με την έννοια που εμείς το αντιλαμβανόμαστε. Οι επαναστάτες νικούν ή ηττώνται. Αλλά και όταν νικούν, οι κοινωνίες δυσκολεύονται να οικοδομήσουν με απόλυτη επιτυχία το καινούργιο πάνω στις ιδέες που αναδείχτηκαν στην κορύφωση της έκρηξης. Όχι μόνο γιατί αυτό είναι πολύ δύσκολο από την ίδια του τη φύση, εφόσον πρόκειται για κοσμογονία, αλλά και γιατί με το τέλος της επαναστατικής πράξης, αλλάζει και ο ρόλος των επαναστατών. Ούτε η κοινωνική δυναμική που οδηγεί στην κορύφωση παραμένει αμετάβλητη. Σε ένα μεγάλο βαθμό εκτονώνεται. Η κοινωνία έχει την τάση να επανέλθει σε μία κανονικότητα. Αυτό συμβαίνει και μετά από πολέμους. Η ίδια η ένταση της σύγκρουσης δημιουργεί την ανάγκη για κανονικότητα κι ανασυγκρότηση.
Το βάρος στη νέα φάση, μετά την επανάσταση, πέφτει στους στρατιώτες της επανάστασης, οι οποίοι πρέπει να αλλάξουν ρόλους. Να ξαναγίνουν πολίτες με άλλες ευθύνες και καθήκοντα. Από την ανατρεπτική σύγκρουση να περάσουν στην ειρηνική οικοδόμηση. Αυτή, όμως, είναι η αρχή μιας νέας γραφειοκρατίας, γιατί η κοινωνία θα πρέπει να δημιουργήσει νέες δομές, δημοκρατικές, αλλά πάντως δομές.
Αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι οι επαναστάτες στρατιώτες/πολίτες είναι γραφειοκράτες εκ φύσεως, ούτε ότι είναι καριερίστες που παρεισφρήσανε στις δομές για να βολευτούν. Κινδυνεύουν, όμως, μέσα από τη διαρκή άσκηση των μετεπαναστατικών καθηκόντων τους, μέσα από τη ρουτίνα που ενυπάρχει σε κάθε σταθερή ενασχόληση, ακόμα και την πιο προοδευτική και ριζοσπαστική, να μεταλλαχθούν άθελά τους σε γραφειοκράτες. Ακόμα και η σθεναρή υπεράσπιση των κατακτημένων μπορεί να εξελιχθεί σε δυσκαμψία.
Φαίνεται, λοιπόν, ότι η ίδια η επανάσταση δεν επιλύει αυτομάτως όλα τα προβλήματα και δεν εξαλείφει μηχανικά τις παρενέργειες που ανακύπτουν μετά την επανάσταση.
Προετοιμασία
Αναμφίβολα, για το μετά, μεγάλο ρόλο παίζει το είδος της επανάστασης. Για παράδειγμα, στη Ρωσία, οι κομμουνιστικές ιδέες δεν είχαν προεπαναστατικά μεγάλη διάδοση μέσα στην κοινωνία. Άρχισαν να απλώνονται πλατύτερα από τη στιγμή που άρχισε η ανάφλεξη που εξελίχθηκε σε επανάσταση, αλλά δεν έφτασαν ακαριαία σε μεγάλο κοινωνικό βάθος και έκταση. Ίσως είναι κι αυτός ένας λόγος που η αντικατάσταση της ατομικής ιδιοκτησίας από την συλλογική, έγινε και με τη χρήση βίας οξύνοντας τις αντιθέσεις στη νεοσύστατη Σοβιετική Ένωση. Στην Κίνα, η εικοσαετής ένοπλη πάλη με τη δημιουργία εκτεταμένων απελευθερωμένων περιοχών στις οποίες εφαρμόστηκαν προκαταβολικά μορφές αυτοδιαχείρισης και κοινοκτημοσύνης από το ΚΚΚ, προετοίμασε την κοινωνία σε μαζική κλίμακα και διευκόλυνε τη μετάβαση από το ένα σύστημα ιδιοκτησίας στο άλλο, χωρίς να αποφευχθούν ολοσχερώς οι τριβές και τα πισωγυρίσματα. Τελικά, η καθιέρωση νέων θεσμών, ακόμα και εκείνων που καταργούν τους παλιούς καταπιεστικούς θεσμούς, δημιουργεί νέες παγιώσεις, νέους δεσμευτικούς κανόνες, προοδευτικότερους μεν αλλά, όπως και να τους ονομάσεις, κανόνες που σταδιακά προκαλούν νέες αγκυλώσεις.
Χωρίς να εξαντλείται το θέμα, στο μέλλον, ενδεχομένως, οι επαναστάσεις θα είναι «αποδοτικές» όταν οι επαναστατημένοι προετοιμάζονται καλύτερα για το μετά προετοιμάζοντας αναλόγως και την κοινωνία. Και μόνο όταν πολύ γρήγορα, έχοντας περάσει στο μετά, αντιληφθούν ότι καμία τετελεσμένη επανάσταση δεν φτάνει για να οικοδομηθεί το νέο που θα αντικαταστήσει το παλιό. Η νίκη είναι η βασική προϋπόθεση, αλλά δεν αρκεί για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που ανακύπτουν μετά. Με την εμπειρία της Σοβιετικής Ένωσης απτή, αυτό το ζήτημα, μεταξύ πολλών άλλων, προσπάθησαν να διαχειριστούν οι Κινέζοι κομμουνιστές από την αρχή της ίδρυσης της Λαϊκής Δημοκρατίας κινητοποιώντας συνεχώς με παλλαϊκές καμπάνιες την κοινωνία για να μην περιπέσει, επαναπαυμένη από την νίκη της, σε παθητικό συμμέτοχο της οικοδόμησης. Για να συνεχιστεί η επανάσταση σε διαφορετική βάση με διαφορετικό τρόπο. Έργο τεράστιο και δυσχερές, με επιτυχίες και αποτυχίες. Η παγκόσμια απήχηση της Πολιτιστικής Επανάστασης αποτελεί ένα δείκτη, μιας συλλογικής υπερτοπικής κατανόησης που προκύπτει σαν παράγωγο μιας πανανθρώπινης αναγκαιότητας. Αλλά η ευόδωσή της αποδείχτηκε πολύ πιο δυσχερής από την εκκίνηση και την επιρροή της.
Διαδικασία ωρίμασης
Το καλό και το κακό συνάμα, είναι ότι από τη φύση τους οι κοινωνίες εξελισσόμενες βιώνουν πολλές «δοκιμές», παλινδρομικά, στη διαδικασία ωρίμασης των αλλαγών που συντελούνται χωρίς ποτέ να μπορεί να προβλέψει κανείς πότε αυτή η ωρίμαση ολοκληρώνεται και ανοίγει το δρόμο για μια νέα φάση, για ένα ανώτερο επίπεδο ανθρώπινης δημιουργίας.
Εξάλλου, η ιστορική εμπειρία είναι πολύ διδακτική. Καμία σημαντική προσπάθεια δεν κρίνεται μόνο από τα κοντοπρόθεσμα αποτελέσματά της. Η ολιγόχρονη Αθηναϊκή Δημοκρατία δεν εκτιμήθηκε από τις αυτοκρατορίες που ακολούθησαν. Πέρασαν πάνω από δύο χιλιάδες χρόνια για να εμπνεύσει τα νεώτερα πολιτεύματα! Και ο Σπάρτακος είχε δίκιο, αλλά η εξέγερσή τους έγινε σχεδόν άλλα τόσα χρόνια πριν ωριμάσουν οι όροι για την κατάργηση της δουλείας.
Θεωρώντας ότι οι πιο πρόσφατες εμπειρίες για μια κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση και ανισότητα δεν ήταν τόσο πρώιμες, όλες οι επαναστάσεις είναι εποικοδομητικές. Όλες ανταποκρίνονται στην πιεστική διαδικασία των αλλαγών χωρίς τις οποίες τα πάντα, στάσιμα, αργοπεθαίνουν. Όλες υπενθυμίζουν το αναγκαίο. Και όλες εμπλουτίζουν την ανθρώπινη εμπειρία επισπεύδοντας την ωρίμαση για τις ριζικές αλλαγές. Οι επαναστατημένοι αυτή την εμπειρία οφείλουν να αξιοποιήσουν συμπλέοντας με το βαθύ ρεύμα των αλλαγών που δεν είναι πάντα ορατό. Σ’ αυτή την κατεύθυνση, η πνευματική ένδεια, η ηττοπάθεια, η δουλοπρέπεια, η ανεντιμότητα, ο δογματισμός, ο ελιτισμός, ο μηδενισμός και ο εκβιασμός της πραγματικότητας, δυσχεραίνουν την κατανόηση της πολυπλοκότητας των φαινομένων και εμποδίζουν θανάσιμα την σύμπλευση με τα υπόγεια και επίγεια ρεύματα της πραγματικής αλλαγής, της επαναστατικής. Γι’ αυτό, ας είμαστε σε εγρήγορση και σύμπνοια, για να επισπεύσουμε, αλλά και να μην χάσουμε την επόμενη ιστορική ευκαιρία.
Στέλιος Ελληνιάδης
Ντουμπλ φας κριτήρια
Ακόμα κι αν δούμε τις επαναστάσεις σε άμεση συνάρτηση με τα επακόλουθά τους, είναι πολύ δύσκολο να δούμε καθαρά τι συνέβη χωρίς να διαπεράσουμε την κρούστα αδιαφάνειας και στρέβλωσης που δημιουργείται και καλλιεργείται συστηματικά και επίμονα από την κυρίαρχη άποψη των καπιταλιστικών καθεστώτων, και χωρίς να ξεπεράσουμε την απογοήτευση που προκάλεσε –σε βάθος χρόνου– το «μετά» των επαναστάσεων. Δεν είναι τυχαίο, ούτε εκτός τόπου, ότι η προπαγανδιστική μηχανή του συστήματος εξακολουθεί σε αυξανόμενες ποσότητες να παράγει και να διαδίδει μπόλικο υλικό για τη δυσφήμιση των επαναστάσεων και των επιτευγμάτων τους ειδικά όταν αποτελούν προάγγελους ριζικών αλλαγών. Γι’ αυτό, χρησιμοποιούν διαφορετικά μέτρα και σταθμά, με βάση τα συμφέροντά τους, για την αξιολόγηση των επαναστάσεων.
Για παράδειγμα, κάτω από το βάρος των πολιτικών σκοπιμοτήτων, οι επαναστάσεις κρίνονται με ντουμπλ φας κριτήρια. Η σημασία της Γαλλικής Επανάστασης δεν υποβαθμίζεται σε γενικές γραμμές από την καθεστηκυία τάξη γιατί δεν συνδέεται με την ανατροπή του καπιταλισμού. Εξ αυτού, ούτε τα επιτεύγματά της, όπως η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, συνδέονται με την δημόσια εκτέλεση δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων, βασιλέων και επαναστατών αδιακρίτως, σύνδεση που θα τα απαξίωνε. Ούτε καν συνδέονται με την επακόλουθη επικράτηση του Ναπολέοντα, την αυταρχική διακυβέρνηση και τους αιματηρότατους επεκτατικούς πολέμους της γαλλικής άρχουσας τάξης. Αντιθέτως, η Οκτωβριανή Επανάσταση, με την οποία ανατράπηκε ο καπιταλισμός και ο τσαρισμός, συνδέονται μόνο με τα αρνητικά επακόλουθά της, τους διωγμούς των αντιφρονούντων, την έλλειψη πολυφωνίας κ.λπ., ενώ διαγράφονται πολύ σημαντικά κοινωνικά, πολιτισμικά, οικονομικά, τεχνολογικά και επιστημονικά επιτεύγματα τεράστιας σημασίας, όπως η αποτροπή των πολέμων και η διασφάλιση της ειρήνης (για πρώτη φορά ένα ευρωπαϊκό κράτος εφάρμοσε συνειδητά πολιτική ειρηνικής συνύπαρξης), η εξασφάλιση για όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες –στην κλίμακα μιας αχανούς επικράτειας– των βασικών αναγκών διαβίωσης (εργασία, υπηρεσίες υγείας, στέγαση, παιδεία κ.ά.) χωρίς διακρίσεις τάξης, εθνότητας, φυλής, φύλλου, θρησκείας ή άλλης ιδιαιτερότητας.
Τα επιτεύγματα των επαναστάσεων, των βραχύβιων και των μακρόβιων, αποτελούν σπουδαία κληρονομιά της ανθρωπότητας που οφείλουμε να την υπερασπιστούμε και να την αναδείξουμε, κόντρα στην κυρίαρχη παραπληροφόρηση. Όπως και να μην διστάσουμε να διαχωρίσουμε τα αρνητικά τους, π.χ. η γραφειοκρατία και η τυφλή βία, που πρέπει σε κάθε νέο εγχείρημα να αποφεύγονται. Χωρίς την αξιοποίηση της εμπειρίας από τις προηγούμενες επαναστάσεις, ίσως καμιά νέα επανάσταση να μην μπορεί να ολοκληρωθεί με επιτυχία.
