Η συγκρότηση μιας πλουραλιστικής και δημοκρατικής ομόσπονδης πολιτείας δεν φαίνεται πουθενά στον ορίζοντα – Αντιθέτως όλες οι προϋποθέσεις συνηγορούν στο ότι η ακυβερνησία και ο ουσιαστικός διαμελισμός της χώρας θα συνεχιστεί
Του Σωτήρη Ρούσσου *
Καθώς η μάχη για την ανακατάληψη της Μοσούλης βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη, είναι φυσικό να τίθενται μια σειρά από ερωτήματα για την περίοδο που θα ακολουθήσει μετά την ουσιαστική εκδίωξη του Ισλαμικού Χαλιφάτου (Ι.Χ.) από το Ιράκ, όταν αυτή συντελεστεί. Το Ι.Χ. αποτελεί συνοπτικά απότοκο της κατάστασης στο Ιράκ και του συνδυασμού τεσσάρων βασικών παραγόντων. Πρώτον, το πολιτικού και κοινωνικού χάους στο οποίο οδήγησε το Ιράκ, η αμερικανική εισβολή και κατοχή. Δεύτερον της περιθωριοποίησης των Σουνιτών μουσουλμάνων από την κυβέρνηση της Βαγδάτης, η οποία εκπροσωπεί κυρίως την σιιτική πλειονότητα του ιρακινού πληθυσμού. Τρίτον, της ικανότητας της Αλ Κάιντα στο Ιράκ να επιβιώνει διασπώμενη σε μικρούς πυρήνες που διαχέονται στην κοινωνία. Τέταρτον, της επιθυμίας της Σαουδικής Αραβίας να παίξει τον ρόλο του προστάτη των Σουνιτών στη Μέση Ανατολή και να προωθήσει την εξτρεμιστική Ουαχαβιτική εκδοχή του Ισλάμ, μη διστάζοντας να συμπράξει ακόμη και στις πιο επικίνδυνες συμμαχίες με τζιχαντιστικές οργανώσεις, προκειμένου να αντιπαρατεθεί στην ιρανική επιρροή.
Εάν το Ι.Χ. αναγκαστεί να αποχωρήσει από την Μοσούλη τότε όλα τα παραπάνω παραμένουν ανοικτά. Η νίκη εναντίον των τζιχαντιστών θα επιτευχθεί από έναν μάλλον ευκαιριακό συνασπισμό του ιρακινού στρατού που αποτελείται κυρίως από Σιίιτες, των σιιτικών πολιτοφυλακών, Κούρδων πεσμεργκά από το Bόρειο Ιράκ και πιθανότατα ειδικών ιρανικών και αμερικανικών δυνάμεων. Η συναίνεση και η αρωγή των τοπικών σουνιτικών φυλάρχων και προκρίτων δεν έχει το ίδιο βάρος που είχε πριν από μια δεκαετία περίπου στην αντιμετώπιση της Αλ Κάιντα στο Ιράκ.
Καμία εγγύηση για τους Σουνίτες
Το πολιτικό αποτέλεσμα της νίκης του συνασπισμού αυτού δεν θα εγγυάται καμία ουσιαστική βελτίωση της θέσης των Σουνιτών. Τουναντίον, θα ενδυναμώσει τα μέρη του συνασπισμού καθιστώντας τους αποκλειστικούς εγγυητές της ιρακινής εθνικής κυριαρχίας, με ό,τι αυτό σημαίνει στη νομή της εξουσίας και του εθνικού πλούτου. Επίσης ας μην ξεχνάμε ότι το Ι.Χ., παρά τις απάνθρωπες πράξεις του και την αγριότητα του θρησκευτικού εξτρεμισμού, αποτέλεσε για ένα σημαντικό διάστημα την μόνη πηγή αξιοπρέπειας των Σουνιτών του Ιράκ και μάλιστα λειτούργησε τις δημόσιες υπηρεσίες με σαφώς λιγότερη διαφθορά από ό,τι οι αξιωματούχοι της Βαγδάτης. Συνεπώς, η πληγή αυτή θα παραμένει χαίνουσα, έτοιμη να δώσει νέες συσσωματώσεις μορφών πολιτικής βίας.
Υπό αυτές τις προϋποθέσεις, η ακυβερνησία και ο ουσιαστικός διαμελισμός του Ιράκ θα συνεχιστεί. Ο σημαντικός ρόλος των Κούρδων του Βόρειου Ιράκ στην ήττα του Ι.Χ. θα ενδυναμώσει τη θέση τους εντός της χώρας και θα τους κάνει ακόμη πιο απρόθυμους να μοιραστούν αρμοδιότητες και πόρους με την κεντρική κυβέρνηση. Την ίδια στιγμή τους ενδυναμώνει και σε περιφερειακό επίπεδο μιας και αποτελούν τη μόνη συγκροτημένη και αναγνωρισμένη διεθνώς (έστω ομόσπονδη) κρατική κουρδική οντότητα. Η στάση τους θα αποτελέσει, μάλιστα, κλειδί για την τύχη των Κούρδων της Συρίας, οι οποίοι όσο παραμένουν σε στενή συμμαχία με το ΡΚΚ τόσο δυσχεραίνουν την επιχειρηματολογία των φίλων τους στην Ουάσινγκτον. Στον σιιτικό Νότο της χώρας, ο ανταγωνισμός μεταξύ των διαφόρων προκρίτων, θρησκευτικών ηγετών και αρχηγών πολιτικοστρατιωτικών ομάδων σε συνδυασμό με την ιρανική επιρροή επιτείνει την αίσθηση ακυβερνησίας και ανασφάλειας.
Η διαφαινόμενη ήττα του Ι.Χ. στη Μοσούλη μπορεί να οδηγήσει το εναπομείναν μέρος της δύναμης του στη Συρία. Είναι μάλιστα πιθανόν οι «πολιορκητές» της Μοσούλης να μη σφίξουν τελείως τον κλοιό, αλλά να αφήσουν μια διέξοδο για τους μαχητές του Ι.Χ. ώστε αυτοί να φύγουν στη Συρία και να μην δώσουν τον υπέρ πάντων αγώνα που θα έδιναν αν, ούτως ή άλλως, τους περιμένει η αιχμαλωσία ή ο θάνατος. Έτσι θεωρούν ότι θα γίνει ευκολότερα και γρηγορότερα η ανακατάληψη της Μοσούλης.
Αν ακολουθηθεί αυτή η τακτική, τότε υπάρχουν δύο ενδεχόμενα, που δεν αλληλοαποκλείονται. Το πρώτο είναι να υπάρξει πολυδιάσπαση αυτών των δυνάμεων και να διαχυθούν στις σουνιτικές περιοχές του Ιράκ, αποτελώντας έτσι τους εν υπνώσει πυρήνες για μια νέα σουνιτική εξέγερση (όχι του Ι.Χ, ούτε κατ’ ανάγκη τζιχαντιστική) αν στο μεταξύ δεν επιλυθεί το πολιτικό πρόβλημα της αρμονικής ενσωμάτωσης των Σουνιτών στο ιρακινό κράτος.Το δεύτερο ενδεχόμενο είναι να επηρεαστεί βαθύτατα η στρατηγική συμμαχιών του Ι.Χ. στη Συρία. Ευρισκόμενη σε μειονεκτική θέση η ηγεσία του, πιθανόν να αναζητήσει συμμαχίες με άλλες τζιχαντιστικές οργανώσεις με τις οποίες δεν έχει ιδεολογικές διαφορές αλλά μόνο ανταγωνισμό ισχύος.
Η ήττα στηνΜοσούλη μπορεί να αποθαρρύνει την έλευση νέων μαχητών από το εξωτερικό και να ωθήσει κάποιους άλλους στην φυγή σε άλλα θέατρα τζιχαντιστικών επιχειρήσεων, στη Λιβύη, την Αφρική, την Υεμένη ή ακόμη και την Αίγυπτο. Ακόμη και αν η ηγεσία του Ι.Χ. δεν προχωρήσει σε συμμαχίες είναι πιθανό να έχουμε σημαντικές διασπάσεις στους κόλπους του Ι.Χ. και οι νέες ομάδες να συμμαχήσουν με την Αλ-Νούσρα και άλλες ανάλογες οργανώσεις, αλλάζοντας άρδην τους συσχετισμούς στο τζιχαντιστικό στρατόπεδο και ενισχύοντας, η θέση αυτού του στρατοπέδου στη διαπραγμάτευση για την τελική έκβαση του εμφυλίου.
Για τη Σαουδική Αραβία κάθε νίκη των συμμάχων του Ιράν είναι μια σοβαρή οπισθοχώρηση για την επιρροή και το γόητρο της στην περιοχή. Βέβαια, η αποχώρηση του Ι.Χ. από τη Μοσούλη και η σοβαρότατη αποδυνάμωση του βγάζει από τη σαουδαραβική πολιτική ένα αγκάθι που την εμπόδιζε να ενισχύει τους σαλαφιστές Tζιχαντιστές χωρίς να χρειάζεται να απολογείται για το I.X. Το ίδιο και για την Τουρκία, ίσως και για την Ουάσινγκτον. Αν, μάλιστα, ολόκληρο το I.X. ή ένα σημαντικό μέρος του διαχυθεί σε συμμαχίες με άλλες αντίστοιχες οργανώσεις και ενταχθεί στο συριακό συσχετισμό δυνάμεων, τότε αυξάνει τις δυνατότητες ελιγμών της Ριάντ και της Άγκυρας. Παράλληλα μειώνει την πειστικότητα του ρωσικού επιχειρήματος περί διλήμματος μεταξύ Άσαντ και Ι.Χ. Χωρίς το Ι.Χ. και τις αγριότητες του, οι δυτικές κοινωνίες θα «ξεχάσουν» τον συριακό εμφύλιο έως ότου το παιχνίδι μεταξύ διεθνών και περιφερειακών παικτών φτάσει στο τέλος του.
Η προσφυγιά των μειονοτήτων
Τέλος, ο απηνής διωγμός του Ι.Χ. κατά των μειονοτήτων οδήγησε σε σημαντικές δημογραφικές ανακατατάξεις μεταξύ τους και σε μια επανεξέταση της θέσης και του ρόλου τους στο κράτος του Ιράκ και τη Μέση Ανατολή γενικότερα. Η ένταξή τους είτε στην αραβική είτε στην κουρδική εθνική ταυτότητα δεν αποτελεί πια εγγύηση για την επιβίωσή τους. Η έξοδος, η προσφυγιά και η μετανάστευση, ήταν γνώριμες στρατηγικές ανάγκης από τα χρόνια των Νεότουρκων. Τώρα, όμως, προστίθενται ακόμη και μετά την αποχώρηση του Ι.Χ. και δύο άλλες στρατηγικές που δεν είχαν αναπτυχθεί μετά τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο.
Η πρώτη είναι υπόρρητη, επανέρχεται από το οθωμανικό παρελθόν και χαρακτηρίζεται από τη σιωπηρή αποδοχή μιας κατάστασης πολιτών β΄ κατηγορίας (ντίμι) για τις μη μουσουλμανικές μειονότητες σε αντάλλαγμα την επιβίωση και την απρόσκοπτη κοινωνική και οικονομική ανάπτυξή τους στα μουσουλμανικά κράτη. Η δεύτερη τάση είναι η προσφυγή στα όπλα, η οργάνωση πολιτοφυλακών, η τάση δηλαδή να μην επαφίεται η ζωή τους στους Κούρδους πεσμεργκά ή την κυβέρνηση της Βαγδάτης αλλά να παίρνουν οι ίδιοι τα όπλα. Η τάση αυτή φτάνει μερικές φορές στην ανάδειξη μιας ξεχωριστής εθνο-θρησκευτικής ταυτότητας και στην άρθρωση αιτημάτων αυτοδιάθεσης ή αυτονομίας. Η συγκρότηση μιας πλουραλιστικής και δημοκρατικής ομόσπονδης πολιτείας δεν φαίνεται πουθενά στον ορίζοντα.
– Αναπληρωτής καθηγητής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και υπεύθυνος του Κέντρου Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών, www.cemmis.edu.gr
