Με επιτυχία διοργανώθηκαν φέτος οι 28ες Νύχτες Πρεμιέρας, επιστρέφοντας στις χειμερινές αίθουσες, στην καθιερωμένη φθινοπωρινή γιορτή του σινεμά. Από τις δώδεκα ταινίες του Διεθνούς Διαγωνιστικού, τις εντυπώσεις έκλεψε η μαροκινή ταινία «Το μπλε καφτάνι», της Μαριάμ Τουζανί. Σε μια παλιά συνοικία, στο Μαρόκο, ο δεξιοτέχνης στο χειροποίητο κέντημα Χαλίμ (Σαλέχ Μπακρί) συνεχίζει την παράδοση του οικογενειακού ραφείου, έχοντας δίπλα του την αγαπημένη σύζυγό του Μίνα (Λούμπνα Αζαμπάλ), με σοβαρά προβλήματα υγείας και τον νεαρό μαθητευόμενο Γιουσέφ. Η διαρκής επιδείνωση της γυναίκας, η καταπιεσμένη ομοφυλοφιλία του Χαλίμ και ο κρυφός πόθος του Γιουσέφ για τον λιγομίλητo δάσκαλο συνθέτουν τον καμβά ενός ερωτικού τριγώνου, διερευνώντας τη δημιουργική διαδικασία μιας χειροποίητης τέχνης, τον θάνατο, αλλά και τη βαρύτητα του φετιχισμού του πόθου, με χρήση κοντινών πλάνων που εντείνουν ταύτιση και συναισθήματα, σε αναλογίες με την παλιότερη δραματική ταινία «Ο εραστής της κομμώτριας» (1990/Πατρίς Λεκόντ). Σε μερικά κοντινά αναδεικνύονται στιγμιότυπα, όπως το μοίρασμα ενός τσιγάρου ανάμεσα στο αγαπημένο ανδρόγυνο, αλλά και το σάπισμα των μανταρινιών, του αγαπημένου φρούτου της Μίνα, που όσο επιδεινώνεται η υγείας της, η όρεξή της χάνεται. Τα ανεπαίσθητα αγγίγματα και τα αμήχανα βλέμματα, κάθε φορά που ο Χαλίμ υποδεικνύει κάτι στον Γιουσέφ, ξεχειλίζουν από ερωτική ένταση. Κοντινά, συνοδεία πρωτότυπης μουσικής, ακολουθούν και την εστίαση στην απαιτητική λεπτοδουλειά του κεντήματος στο χέρι, τέχνη που χάνεται στην εποχή του πρετ-α-πορτέ. «Το καφτάνι περνάει από μάνα σε κόρη, είναι μια δοκιμασία στο χρόνο», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Χαλίμ, με τους δύο μήνες που χρειάζονται για να ολοκληρωθεί το κέντημα σε ένα όμορφο μπλε καφτάνι να συμπίπτουν με τους τελευταίους στη ζωή της Μίνα, που όσο ολοκληρώνεται σταδιακά το εργόχειρο, τόσο αυτή αργοσβήνει μαρτυρικά. Παράλληλες, αλλά αντίστροφες διαδικασίες, που μοιραία συγκλίνουν, για να καταλήξει το καφτάνι από γαμήλιο ένδυμα σε σάβανο, στην τελετουργική μυσταγωγία περιφοράς της νεκρής στη γειτονιά, πριν το νεκροταφείο, στο μοναδικό μακρινό πλάνο της ταινίας. Με ισόρροπες δόσεις γέλιου-κλάματος, σαρκικού πόνου/ανομολόγητου πόθου, τα πάντα εντείνονται μέσα από κοντινά σε σιωπές, βλέμματα, διστακτικά αγγίγματα, τρυφερές αγκαλιές και πνιγμένα φιλιά, απογειώνοντας το συναίσθημα. Ο χειρισμός της φθοράς της ασθένειας και του θανάτου μέσα από τη διαδικασία κατασκευής ενός πανέμορφου χρυσοκέντητου ενδύματος, αλλά και η ερωτική εξέλιξη που κυοφορήθηκε στους δύο συντελεστές συνοψίζουν την ουσία της ζωής, μέσω του δίπολου έρως-θάνατος, επιτρέποντας στην Τουζανί να χειριστεί επιδέξια τη συναισθηματική φόρτιση, χωρίς να αφήνει κανέναν ασυγκίνητο.
Το πολιτικό θρίλερ «1976», σκηνοθετικό ντεμπούτο της 39χρονης Χιλιανής ηθοποιού Μανουέλα Μαρτέλι, διαδραματίζεται στη Χιλή, επί δικτατορίας Πινοσέτ, όπως προδίδει και η χρονολογία στον τίτλο. Η κρυφή περίθαλψη ενός νεαρού τραυματία επαναστάτη γίνεται η καθοριστική αφορμή να συνειδητοποιηθεί μια πενηντάρα νοικοκυρά, η Κάρμεν (Αλίν Κούπενχάιμ), εγκατεστημένη στο παραθαλάσσιο εξοχικό της, μακριά από το άγριο κλίμα τρομοκρατίας της πρωτεύουσας. Παίρνοντας όλες τις προφυλάξεις, η Κάρμεν επιχειρεί να επικοινωνήσει με τον σύνδεσμο του τραυματισμένου νεαρού, για να τον φυγαδεύσουν. Ωστόσο, δεν γλιτώνει από τα αδιάκριτα βλέμματα και τις μυστικές υπηρεσίες. Η ταινία περιγράφει έντεχνα το αίσθημα κινδύνου, κυρίως μέσα από τη χρήση βόμβου και ηλεκτρονικής μουσικής, ως ηχητικού μοτίβου, που επανέρχεται σε συγκεκριμένες στιγμές, όπως στην περίπτωση που ξεβράζεται το πτώμα μια γυναίκας στην παραλία, γεμίζοντας το ηχητικό πεδίο, για να μεταφέρει το αίσθημα απειλής, που αρχικά επέμενε η Κάρμεν να αγνοεί. Μόλις περνά στην παρανομία, μοιραία εισάγεται σε έναν κόσμο παράνοιας και καχυποψίας. Γεμάτη έμμεσες αναφορές στον κίνδυνο, η ταινία εστιάζει στο βάπτισμα πυρός της ηρωίδας, μπρος στην ανάληψη ευθύνης όσων επιλέγει να πράξει. Όλοι είναι πλέον εν δυνάμει ύποπτοι και οποιοσδήποτε θα μπορούσε να εξαφανιστεί, δίχως κανείς να τολμήσει να αντιδράσει, έτσι ακριβώς, όπως η απαγωγή μιας γυναίκας στην αρχή της ταινίας, εξολοκλήρου εκτός κάδρου, μονάχα στο ηχητικό πεδίο και με κοντινό πλάνο στο μονό παπούτσι της στο δρόμο, ως μοναδικό στοιχείο του συμβάντος. Μαζί με το πιτσιλισμένο από μπογιά παπούτσι της Κάρμεν, τα δυο αυτά κοντινά πλάνα εμπεριέχουν την εννοιολογική διάσταση δύο παράλληλων κόσμων: το καμουφλαρισμένο εδώ, κλίμα τρομοκρατίας και η βία της δικτατορίας, αλλά και η ανοχή του κόσμου, που φοβάται και σιωπά. Προειδοποιητικό σινιάλο σε αρχή και τέλος αποτελεί και η ανάδευση υλικών, τη μια του χρώματος και την άλλη υλικών για γλυκό στο μίξερ. Εκτός από τις ενδυμασίες και τα σκηνικά σε χρώματα και αισθητική του ’70, το πολιτικό κλίμα της εποχής μεταφέρεται έμμεσα, από διάσπαρτα ραδιοφωνικά σχόλια, ή τη διακοπή της τηλεοπτικής ροής προγράμματος από το διάγγελμα του Πινοσέτ. Τα διάσπαρτα λόγια για όσα συμβαίνουν, στο οικογενειακό τραπέζι, διακόπτονται άμεσα, με το πέρασμα σε άλλο ανώδυνο θέμα. Οι κινηματογραφιστές της γενιάς της σκηνοθέτριας, που έζησαν τη χούντα σε παιδική ηλικία, παρουσιάζουν τη γενικευμένη σιωπή, την αδιαφορία και τον τρόμο εκτός κάδρου, αρκούμενοι σε μια έμμεση αναφορά στη βία και στην τρομοκρατία εκείνης της εποχής.
Στα διαγωνιζόμενα ντοκιμαντέρ πρωτοτύπησε το γαλλικό «Περί της δομής του ανθρώπινου σώματος», των Βερενά Παραβέλ και Λουσιάν Καστένγκ-Τέιλορ, όπου καταγράφονται η θαυμαστή προσπάθεια ίασης της πάσχουσας σάρκας και η ρουτίνα των χειρουργείων, στα όρια πειραματικού σπλάτερ και επιστημονικού ντοκιμαντέρ. Στο στυλ αδιάλειπτης συνεχόμενης κινηματογράφησης, όπως στο σινεμά του Γκασπάρ Νοέ, το ντοκιμαντέρ αυτό μεταφέρει σε αδιάσπαστη ενότητα, πλάνα τόσο από το εσωτερικό ανθρώπινων σωμάτων, όσο και των χώρων όπου αυτά χειρουργούνται, σε εντατικές και χειρουργικές μονάδες δημόσιων νοσοκομείων, από γιατρούς αληθινούς «υπερήρωες», που παρά τις όποιες ελλείψεις «επιδιορθώνουν» όσο καλύτερα γίνεται το πάσχον ανθρώπινο σώμα. Σε μια ολοκληρωμένη ανθρωπολογική απεικόνιση του «μαγικού» μέσα-έξω, από εικόνες από μικροκάμερες της σάρκας που χειρουργείται, περνάμε στα χειρουργεία, όπου καταγράφεται το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, μέχρι και έξω στους διαδρόμους, όπου μεταξύ χιούμορ και θλίψης, ηλικιωμένες γυναίκες επιχειρούν να ξαναβηματίσουν, παρά τις δυσκολίες του γήρατος. Σε μια ποικιλία διαφορετικών απεικονίσεων -εγκεφαλογραφήματα, ακτινογραφίες, μαγνητικές τομογραφίες- εντυπωσιάζει το σκεπτικό διαγνώσεων, με τους έμπειρους επιστήμονες να αποκωδικοποιούν χρώματα, σχήματα και στίγματα μετά από χημειοθεραπεία, εντοπίζοντας καρκινικά κύτταρα και ιάσιμες περιοχές, σε εικόνες που θα μπορούσαν να αποτελούν ακόμα και πίνακες αφηρημένης τέχνης. Πλάνα ανθρώπινων ιστών, στα πάσχοντα όργανα, αποτελούν πραγματικό πεδίο μάχης, όπου οι γιατροί επεμβαίνουν δραστικά, με όπλα τη γνώση και εξειδικευμένα εργαλεία, ενίοτε με υποστήριξη ρομποτικών τηλεχειριζόμενων συστημάτων. Σε εγχείρηση ανοιχτού εγκεφάλου, με εικόνα στο εσωτερικό, οι εξοικειωμένοι χειρουργοί μιλάνε για «φλοιική καμινάδα» και «ανθρώπινα τούνελ», αναζητώντας αιματώματα. Η εικόνα κάποιου αιχμηρού εργαλείου, που διεισδύει στον φακό ενός ματιού, θυμίζοντας τις κινηματογραφικές εικόνες των Μπουνιουέλ και Κιούμπρικ, δεν παύει να αποτελεί επέμβαση ρουτίνας για καταρράκτη με την τοποθέτηση τεχνητού ενδοφθάλμιου φακού. Σε επέμβαση προστάτη, οι χειρούργοι συζητούν για τους ρυθμούς γαλέρας στην εργασία τους, αποκαλύπτοντας τα παράλληλα σύμπαντα χειρουργικής επέμβασης και εργασιακής πραγματικότητας. Κατά τη ζωντανή καταγραφή καισαρικής, με την ανατριχιαστική τομή και την ασυνήθιστη θέαση ανοιγμένης ζωντανής σάρκας, το κοινό αναφωνεί, μόλις το χέρι του γιατρού εισχωρεί, αναζητώντας το έμβρυο, με τη συγκίνηση να ακολουθεί στη θέαση του νεογέννητου, που κλαίει, με την πρώτη ανάσα, ενώ οι γιατροί το καλωσορίζουν, εξετάζοντάς το σχολαστικά.
Αυτό το συναρπαστικό «ζωντανό» μάθημα ανατομίας, ακόμα και σε ανοιχτή χειρουργική επέμβαση σπονδυλικής στήλης, με τους γιατρούς να «βιδώνουν» προσεκτικά μεταλλικούς άξονες, κλείνει με το αποχαιρετιστήριο πάρτι ενός γιατρού που φεύγει για Καναδά. Μεταξύ κλινικής εικόνας, πάθησης, ίασης και αληθινής ζωής γιατροί και χειρούργοι παρουσιάζονται ως επιδέξιοι μηχανικοί που σώζουν ζωές, σώματα και ψυχές.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, [email protected]
INFO
- Στον κινηματογράφο Studio New Star art cinema (πλ. Αμερικής) διοργανώνονται 6-12/10/2022 εκδηλώσεις τιμής και μνήμης για τα 55 χρόνια από τον θάνατο του Ερνέστο Τσε Γκεβάρα (9/10/1967), με καθημερινές προβολές 55 ταινιών και ντοκιμαντέρ για τον Τσε απ’ όλο τον κόσμο, ενώ στην κεντρική εκδήλωση 08/10/22 στις 20:00, θα μιλήσει και η Αλέιδα Γκεβάρα Μαρτς, κόρη του θρυλικού επαναστάτη.
- Στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος συνδιοργανώνεται 7ο Αφιέρωμα στο ελληνικό ντοκιμαντέρ «Με τα μάτια ανοιχτά» (13-16/10/2022), από την Ένωση Ελληνικού Ντοκιμαντέρ και το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, με προβολές ντοκιμαντέρ (5 ευρώ/ημέρα), συζητήσεις με τους συντελεστές, αφιέρωμα στην Ουκρανή κινηματογραφίστρια Αλίσα Κοβαλένκο, τιμητικό αφιέρωμα στον Ροβήρο Μανθούλη και εργαστήρι ντοκιμαντέρ για νέες και νέους επαγγελματίες, που θα διεξαχθεί με δωρεάν συμμετοχή στη Σχολή Σταυράκου.
