Άφιξη, η νέα ταινία επιστημονικής φαντασίας του Ντενί Βιλνέβ
της Ιφιγένειας Καλαντζή*
Λογοτεχνικό αρχικά είδος η επιστημονική φαντασία, που μεταφέρθηκε αυτούσια και στο μαγικό κόσμο του σινεμά, δεν ήταν μονάχα δημιουργική ανάγκη συγγραφέων και σκηνοθετών, αλλά κυρίως η αφορμή για φιλοσοφικές και υπαρξιακές σκέψεις γύρω από το υπάρχον κοινωνικό σύστημα, με μελλοντολογικούς στοχασμούς που υπήρξαν αρκετά προφητικοί (1984/Τζωρτζ Όργουελ). Στο σινεμά απετέλεσε πεδίο ανάπτυξης ειδικών εφέ και ψηφιακών τεχνολογιών, χαρίζοντας εντυπωσιακά αποτελέσματα (Avatar/2009), με ανάλογο κόστος. Μακριά από τότε που ο ανυπέρβλητος πρωτοποριακός σκηνοθέτης Αντρέι Ταρκόφσκι, βγαλμένος από τα σπλάχνα της Σοβιετικής Ένωσης, τόλμησε να μετουσιώσει τα επαναστατικά διδάγματα ενός μοναδικού πειράματος και να σκηνοθετήσει με το δικό του ποιητικό και φιλοσοφικό πρίσμα δυο υπαρξιακές ταινίες επιστημονικής φαντασίας, αξεπέραστα αριστουργήματα της 7ης τέχνης (Σολάρις/1972, Στάλκερ/1979), το χολιγουντιανό σινεμά έχει τελευταία απορροφήσει σχεδόν εξολοκλήρου τις θεματικές επιστημονικής φαντασίας, εξαιτίας του κόστους παραγωγής, μετατρέποντάς τες σε εμπορικό προϊόν. Ούτε το δυστοπικό Matrix/1999, ούτε το πνευματιστικό Η Πηγή της Ζωής/2006 (Ντάρεν Αρονόφσκι) κατάφεραν να κρατηθούν μακριά από τις χολιγουντιανές νόρμες.
Επιστροφή στους φιλοσοφικούς στοχασμούς
Αντίθετα, ο γαλλόφωνος Καναδός Ντενί Βιλνέβ, παρά τη στροφή του στο εμπορικό σινεμά δράσης με το Sicario, ο Εκτελεστής/2015, που ακολούθησε το ιδιαίτερο Μέσα από τις φλόγες/ 2010, στη νέα ταινία του επιστημονικής φαντασίας Η Άφιξη, βασισμένη σ’ ένα διήγημα του Τεντ Τσιάνγκ, καταφέρνει έστω και μέσα από μια συμβατική σκηνοθεσία με γνωστούς ηθοποιούς να δημιουργήσει μια από τις λίγες σύγχρονες ταινίες επιστημονικής φαντασίας που επαναφέρουν το είδος στην αρχική του διάσταση φιλοσοφικών στοχασμών.
Όταν ένα πρωινό εμφανίζονται στον ουρανό κάτι τεράστια μαυριδερά ωοειδή διαστημόπλοια, ταυτόχρονα σε 12 σημεία γύρω από τη γη, μια ομάδα ειδικών επιστημόνων, υπό την αιγίδα του αμερικανικού στρατού, έρχεται σε επαφή μαζί τους, με την κορυφαία γλωσσολόγο Λουίζ Μπανκς (Έιμι Άνταμς) ανάμεσά τους, με αρχική αποστολή να εξετάσει αν αποτελούν ή όχι απειλή. Παρέα με τη βοήθεια ενός άλλου επιστήμονα, του Ίαν (Τζέρεμι Ρένιερ), η Λουίζ πασχίζει για βδομάδες να αποκρυπτογραφήσει τα οπτικά κυκλικά σχήματα που στέλνουν τα αλλόκοτα τεράστια επτάποδα, εφευρίσκοντας μια νέα γλώσσα επικοινωνίας εν τη γενέσει της. Σ’ αυτό το στοιχείο διαφοροποιείται αυτή η επιστημονική φαντασία από ταινίες τύπου Η Άβυσσος/1989 και Επαφή/1997, δίνοντας έμφαση σε φιλοσοφικές προεκτάσεις οικουμενικού τύπου όπως επικοινωνία, δημιουργία, ζωή και θάνατος, αλλά και στη χρήση ηχοτοπίων ηλεκτρονικής μουσικής του Ισλανδού Γιόχαν Γιόχανσον, περισσότερο κοντά στις υπαρξιακές μελλοντολογικές ταινίες του Αρονόφσκι, παρότι ο Βιλνέβ επιλέγει μια συμβατική και αργόσυρτη σκηνοθετική αποτύπωση, δίχως συμβολισμούς.
Το κλειδί της κατανόησης μιας διαφορετικής φιλοσοφικής διάστασης στον Βιλνέβ έγκειται στην επιλογή μιας μη γραμμικής αφήγησης και του παράδοξου που αυτή δημιουργεί, καθότι κάποια κομβικά γεγονότα στη ζωή της ηρωίδας, που αρχικά αποτυπώνονται ως εμβόλιμα πλάνα νοσταλγικής αισθητικής, φωτισμένα αλά Τέρενς Μάλικ, δεν τοποθετούνται στο παρελθόν, αλλά τελικά στο μέλλον, προσδίδοντας στην ταινία μεταφυσικό τόνο. Η ερμηνευτική διαδικασία της γλώσσας ταυτίζεται ενδόμυχα με την ιδιότητα της μητρότητας και της κυοφορίας, παραλληλίζοντας την εξέλιξη της ανθρωπότητας με την εξελικτική πορεία της γλώσσας. Σύμφωνα με την ταινία, η μητρική διαίσθηση της πρωταγωνίστριας αποτελεί το χάρισμα στην εγκαθίδρυση επικοινωνίας με τον Άλλον. Η γλωσσική διάσταση της εκμάθησης συσχετίζεται με την ανθρώπινη εξέλιξη της αντίληψης. Κι αυτό στην ταινία γίνεται κατανοητό με τα εμβόλιμα πλάνα παιδικών αναμνήσεων ή οραμάτων, όπου η ζωοδότρια και τροφοδότρια μάνα είναι αυτή που μαθαίνει στο παιδί τις πρώτες λέξεις, την κατανόηση των χρωμάτων, των σχημάτων και των μεγεθών, καθιστώντας μια πολυδιάστατη επικοινωνία με ένα νιόφερτο ανθρώπινο ον, πεπερασμένου χρονικού ορίου, στην προσπάθειά της να το μυήσει στην ίδια τη ζωή μέσα από τη γλώσσα. Όλα αυτά συνδυασμένα με την γλωσσολογική επεξεργασία των κυκλικών σχημάτων της επικοινωνίας των εξωγήινων, που στην ταινία συσχετίζονται με το στρογγυλό σχήμα των πλανητών, φέρνοντας στο νου και την κυκλική τοποθέτηση γραφικών συμβόλων στον περίφημο δίσκο της Γραμμικής Α΄ από την προϊστορική εποχή, σε ένα παιχνίδι με πρωταρχικές μορφές παιδικών ζωγραφιών για την κατανόηση του κόσμου, σε ένα σύνολο επιμέρους στοιχείων που συνθέτουν έναν εξαιρετικά ενδιαφέροντα παραλληλισμό χρόνου και ζωής με την εξέλιξη της γλώσσας, ως εργαλείου που καταγράφει φιλοσοφικές έννοιες και φέρει την ανθρώπινη ιστορία.
Μια άλλη αφετηρία
Δημοφιλής θεματική η εισβολή εξωγήινων στο αμερικανικό σινεμά επιστημονικής φαντασίας, που συνασπίζει σε κοινή πολεμική δράση, υπό τις ΗΠΑ, βρέθηκε στο απόγειό της μεταπολεμικά, εκφράζοντας το ψυχροπολεμικό κλίμα επί Μακαρθισμού.
Από την άλλη, αν η πρόκληση γενικευμένου πανικού, στα πρόθυρα του Β’ ΠΠ, με τη ραδιοφωνική ανάγνωση το 1938, από τον νεαρό ηθοποιό και αργότερα διάσημο σκηνοθέτη Όρσον Γουέλς, του βιβλίου επιστημονικής φαντασίας Πόλεμος των Κόσμων (1898, Χ.Τζ. Ουέλς), για την εισβολή εξωγήινων στη γη, ήταν συνέπεια της ανόδου του φασισμού και του τρόμου στην Ευρώπη το ’30, τότε ίσως η Αφιξη να αποτελεί, εν μέσω χαλεπών καιρών σήμερα, αφορμή φιλοσοφικού αναστοχασμού με πασιφιστική διάθεση όσων μας ενώνουν, ώστε να αποτραπούν νέες συρράξεις.
*Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ifigenia.kalantzi@gmail.com
Αφιέρωμα Φασμπίντερ στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος
Με τίτλο «Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ και ξερό ψωμί!» δανεισμένο από τους στίχους του Τζίμη Πανούση, διοργανώνεται χορταστικό αφιέρωμα στον πιο ριζοσπαστικό δημιουργό του Νέου Γερμανικού Κινηματογράφου, στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος από 9 -16/12/2016 και στο Ινστιτούτο Goethe της Αθήνας από 17- 21/12/2016. Στο αφιέρωμα θα παιχτούν 23 συνολικά κορυφαίες δημιουργίες του, ενώ κάποιες θα προβληθούν για πρώτη φορά σε μεγάλη οθόνη στις ψηφιακές τους αποκαταστάσεις. Τρεις από αυτές, Ενσύρματος Κόσμος, Ο Άλι στον Παράδεισο και Φασμπίντερ θα προβληθούν σε πανελλήνια πρεμιέρα, ενώ το αφιέρωμα φιλοξενεί και το 15ωρο έπος Βερολίνο Αλεξάντερπλατς. Πριν από κάθε προβολή, είναι προγραμματισμένη η παρουσίαση της ταινίας.
