Μετά τον θάνατο του Οσάμα Μπιν Λάντεν τον Μάιο 2011, η οργάνωσή του Αλ Κάιντα –της οποίας σήμερα ηγείται ο Αϊμάν αλ Ζαουαχίρι– αντιμετωπίστηκε σαν ένα σύμπλεγμα συμπληρωματικών «φραντσάιζ». Αυτό δεν ισχύει πια. Ο πρώην ιρακινός βραχίονας της Αλ Κάιντα με τη σημερινή του μορφή ως το Ισλαμικό Κράτος του Ιράκ και του Λεβάντε (ΙΚΙΛ), έχει υπερκεράσει πλέον το δίκτυο του Μπιν Λάντεν. Ο ηγέτης του, Αμπού Μπακρ αλ-Μπαγκντάντι, αποτελεί τη μεγαλύτερη πηγή έμπνευσης για την παγκόσμια τζιχάντ.
Η Αλ Κάιντα ιδρύθηκε στο Πακιστάν το 1988, με κύριο χαρακτηριστικό τις δεσμεύσεις για απόλυτη πίστη στον Μπιν Λάντεν. Όταν το FBI ανακήρυξε τον Μπιν Λάντεν τον πιο καταζητούμενο άνθρωπο διεθνώς, το 1999, αυτός ο πόλος έλξης έγινε ακαταμάχητος, κάτι που εντάθηκε μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001.
Ο πόλεμος κατά των Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν διέσπασε την κοινότητα της τζιχάντ στα δύο: από τη μια ο Μπιν Λάντεν και τα κατάλοιπα του επιτελείου της Αλ Κάιντα διέφυγαν στο Πακιστάν, ενώ άλλοι μετακινήθηκαν προς το Ιράκ – ανάμεσά τους και ο Ιορδανός Αμπού Μουσάμπ αλ-Ζαρκάουι, ο οποίος φρόντισε να διατηρεί πάντα την αυτονομία της δικής του ομάδας αλ-Ταουχίντ γουαλ-Τζιχάντ.
Η Αλ Κάιντα του Ζαρκάουι
Ενώ ο κόσμος παρακολουθούσε το κυνηγητό του Μπιν Λάντεν, ο Ζαρκάουι έστηνε διακριτικά τη δική του οργάνωση, αρχικά στο ιρακινό Κουρδιστάν και στην συνέχεια, μετά την εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ, σε ολόκληρη τη χώρα. Ο Ζαρκάουι προσπάθησε να αναπτύξει το αξιόμαχο του εγχώριου αντάρτικου, πριν εξαγάγει την τζιχάντ στο εξωτερικό.
Χρειάστηκε πολύς καιρός για τον Μπιν Λάντεν και τον υπαρχηγό του, Ζαουαχίρι, να αντιληφθούν το μέγεθος των ανατροπών που έφερνε ο Ζαρκάουι. Την προσοχή του Μπιν Λάντεν μονοπωλούσε τότε η δική του Αλ Κάιντα που είχε μόλις εξαπολύσει στη Σαουδική Αραβία. Όμως η σαουδαραβική τζιχάντ οδηγήθηκε σε ναυάγιο, αναγκάζοντας τον Μπιν Λάντεν να ορίσει τον Ζαρκάουι διοικητή της Αλ Κάιντα στο Ιράκ, όπως μετονομάστηκε η αλ–Ταουχίντ γουαλ-Τζιχάντ το 2004.
Ο Ζαρκάουι κατάφερε να προσελκύσει ξένους εθελοντές στην ιρακινή τζιχάντ και μάλιστα σε αριθμούς που ανταγωνίζονταν την εμβέλεια της Αλ Κάιντα σε Πακιστάν και Αφγανιστάν. Ταυτόχρονα, ο Ζαρκάουι ήταν η δύναμη πίσω από τη διεθνοποίηση της αλγερινής τζιχάντ. Χωρίς το μαγνήτη των Ιρακινών ξένων μαχητών, οι ριζοσπάστες ισλαμιστές της Αλγερίας θα είχαν περιοριστεί στο πλαίσιο του 15χρονου αγώνα τους εναντίον του εγχώριου καθεστώτος.
Το κάλεσμα του Ζαρκάουι για ενότητα άνοιξε τον δρόμο για τη μεταμόρφωσή τους στην Αλ Κάιντα του Ισλαμικού Μαγκρέμπ.
Μετά το θάνατο του Ζαρκάουι το 2006, η Αλ Κάιντα του Ιράκ μεταμορφώθηκε σε «κράτος», στο φιλόδοξο χαλιφάτο με το όνομα Ισλαμικό Κράτος του Ιράκ (ΙΚΙ), υπό τον ιρακινό Αμπού Ομάρ αλ-Μπαγκντάτι. Αυτή η ιρακοποίηση της τοπικής Αλ Κάιντα έγινε πιο εμφανής μετά το θάνατο του Μπιν Λάντεν το 2011, όταν ο Μπαγκντάτι αρνήθηκε να δηλώσει πίστη στον Ζαουαχίρι (αντίθετα με τη σαουδαραβική Αλ Κάιντα, αλλά σε σύμπνοια με την αλγερινή).
Η ρήξη ΙΚΙΛ-Νούσρα
Η εξέγερση κατά του Άσαντ έδωσε την ευκαιρία στον Μπαγκντάτι να ενεργοποιήσει τα ελεγχόμενα από το ΙΚΙ δίκτυα της τζιχάντ που προμήθευαν τους Ιρακινούς από την άλλη πλευρά των συνόρων. Αξιοποίησε τα δίκτυα αυτά για να εξαγάγει τη δική του εκδοχή εξέγερσης στη Συρία μέσω του Μετώπου αλ-Νούσρα. Ο Μπαγκντάτι είχε τώρα την ευκαιρία να κινηθεί και στις δύο πλευρές των συνόρων Συρίας-Ιράκ. Ένα μήνα μετά την κατάληψη της Ράκα τον Μάρτιο 2013, ο Μπαγκντάτι ανακήρυξε την ίδρυση του ΙΚΙΛ ως επέκταση του ΙΚΙ – εννοώντας με το «Λεβάντε» κατά κύριο λόγο τη Συρία αλλά ενδεχομένως και τον Λίβανο, την Ιορδανία, την Παλαιστίνη.
Η αλ-Νούσρα ωστόσο απέρριψε αυτή την «εχθρική εξαγορά». Αυτό που η διεθνής κοινότητα χαρακτήρισε «συγχώνευση» μεταξύ της τζιχάντ του Ιράκ και της Συρίας, ήταν στην πραγματικότητα ένα βίαιο σχίσμα μεταξύ της παγκόσμιας τζιχάντ του ΙΚΙΛ και της συριακής τζιχάντ της αλ-Νούσρα. Με τη μεσολάβησή του για την επίλυση της διαμάχης, ο Ζαουαχίρι πίστευε πως θα αποκαθιστούσε το κύρος του ως διαδόχου του Μπιν Λάντεν.
Όμως, ο Μπαγκντάτι τον παραμέρισε, ολοκληρώνοντας τη ρήξη μεταξύ των δύο οργανώσεων και ανοίγοντας τον δρόμο για τον πόλεμο μεταξύ του ΙΚΙΛ και άλλων ανταρτών που ξεκίνησε τον περασμένο Ιανουάριο.
Διεθνείς φιλοδοξίες
Οι στρατολογητές του ΙΚΙΛ σαρώνουν τα τουρκικά σύνορα εις άγραν άπειρων εθελοντών. Οι ξένοι εθελοντές αποτελούν όχημα ενίσχυσης της διεθνούς εμβέλειας των δικτύων του Μπαγκντάτι – πρώτα στην τζιχάντ της διασποράς και αργότερα ως εν δυνάμει μαχητές στις δικές τους χώρες. Οι τζιχαντιστές στο Σινά, γνωστοί ως Άνσαρ Μέιτ αλ-Μακντίς, που σήμερα είναι η πιο δραστήρια ομάδα τζιχάντ στην Αίγυπτο, έχει ήδη υιοθετηθεί από το ΙΚΙΛ, ενώ υπάρχουν και πολλοί άλλοι που εξετάζουν σοβαρά να αλλάξουν επίσημα στρατόπεδο από τον Ζαουαχίρι στον Μπαγκντάτι.
* Ο Jean-Pierre Filiu είναι καθηγητής Μεσανατολικών Σπουδών στο School of International Affairs του Sciences Po στο Παρίσι.
Μετάφραση: Ελεάννα Ροζάκη
