Παράδοση και νεωτερικότητα, κλασικά και σύγχρονα, χειροποίητα και ψηφιακά, γραπτά και προφορικά, υλικά και άυλα, πραγματικά και φανταστικά, όλα μαζί, συμπλεκόμενα και αλληλοεπηρεαζόμενα.
Ο πολιτισμός δεν μπορεί παρά να ειδωθεί σαν ένα πνεύμα και ένα πλέγμα που διαπερνάει όλη την κοινωνία οριζοντίως και καθέτως. Και δεν μπορεί να ειδωθεί ανεξάρτητα και έξω από τον πόλεμο που βρίσκεται σε εξέλιξη. Θέλουμε δεν θέλουμε αυτός ο πολιτισμός που βιώνουμε είναι πολεμικός.
Ας αποσαφηνίσουμε, λοιπόν, τι θέλουμε και που το πάμε. Τι κάνουμε απ’ αυτή τη στιγμή κόντρα στην συντελούμενη καταστροφή και πώς προετοιμάζουμε μια διάδοχη κατάσταση σε περίπτωση που η Αριστερά αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας. Και τα δύο πρέπει να έχουν εσωτερική συνάφεια, χωρίς να αποκλείουμε την πιθανότητα να μην αναλάβουμε τη διακυβέρνηση και να συνεχίσουμε κάτω από ακόμα πιο δύσκολες συνθήκες.
Ό,τι και να σκεφτούμε στο θέμα πολιτισμός πρέπει να έχει δύο βασικές κατευθύνσεις. Πρώτον, να ξεκινάει από την κοινωνία, να την ενεργοποιεί και να την αξιοποιεί. Και, δεύτερον, να έχει ένα θεμελιώδη πολιτικό άξονα που περιλαμβάνει την υπεράσπιση της εθνικής ανεξαρτησίας, την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τη διεύρυνση της δημοκρατίας, τη διατροφική επάρκεια, την κοινωνική αλληλεγγύη και κάθε τι άλλο ζωτικής σημασίας. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε ένα σφαιρικό σχέδιο για όλη την Ελλάδα.
Και μ’ αυτή τη λογική, να συμβάλλουμε στη δημιουργία και ανάπτυξη πολλών διαφορετικών μορφών δράσης, ως μέτοχοι, συντονιστές, εμπνευστές και εργάτες. Η αντίληψη ότι ο πολιτισμός είναι ένα σχέδιο επί χάρτου για τις τέχνες είναι εκτός τόπου και χρόνου. Πυρήνες έχουν ήδη αναλάβει δράση πανελλαδικά και δείχνουν το δρόμο. Να τους ενδυναμώσουμε και να τους πολλαπλασιάσουμε.
Βαριά αλλοτρίωση
Ένα σημαντικό κομμάτι του λαού έχει επηρεαστεί βαθύτατα, έως ανίατα, από την κυρίαρχη κουλτούρα. Το αποτέλεσμα είναι τραγικό. Μισθωτοί, συνταξιούχοι, άνεργοι και χρεοκοπημένοι μικρομεσαίοι να στηρίζουν τα κόμματα εξουσίας που λαμβάνουν τα μέτρα που τους καταστρέφουν και μετατρέπουν την Ελλάδα σε αποικία. Ο φτωχός να ψηφίζει τον πλούσιο εχθρό του. Το φαινόμενο στο κουκούτσι του είναι βαθιά πολιτισμικό. Μεγάλα τμήματα της κοινωνίας είναι πολιτισμικά εξαρτημένα από την κουλτούρα των «αφεντικών».
Η πολιτική για τον πολιτισμό πρέπει να ξεκινάει από το στόχο του εκδημοκρατισμού και εξανθρωπισμού, δηλαδή του «εκπολιτισμού» των συμπολιτών μας που στηρίζουν το καθεστώς του αυταρχισμού, της λεηλασίας και της πνευματικής υποβάθμισης. Δηλαδή, την αλλαγή των κριτηρίων και του τρόπου που αξιολογούν τη ζωή, τη δική τους και των άλλων. Η άνοδος της Χρυσής Αυγής, που εκφράζει ανάγλυφα αυτή την κατάπτωση, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην κοινωνική αλλοτρίωση, στη φτωχειά κουλτούρα και στην έλλειψη πολιτισμικού ορίζοντα των συμπολιτών μας.
Οι δράσεις πολιτισμού πρέπει πρωτίστως να αποσκοπούν στην αποτροπή της εξαθλίωσης, του φασισμού, του ρατσισμού, του εθνικισμού και του αυταρχισμού, που είναι υποπροϊόντα και ταυτόχρονα τροφοδότες της άγνοιας, της αμορφωσιάς, των προκαταλήψεων, του ανταγωνισμού, της παραπληροφόρησης και της πνευματικής και πολιτισμικής εξαχρείωσης.
Τα γράμματα και οι τέχνες παίζουν σπουδαίο ρόλο στην προσπάθεια ανατροπής των συνθηκών που δημιουργούν την αλλοτρίωση.
Δεν θέλουμε τέχνες υποταγμένες στο εμπόριο και τη σκοπιμότητα, ούτε γράμματα εξαρτημένα από την ολιγαρχία, ούτε τρόπο ζωής καθορισμένο από το καπιταλιστικό λάιφσταϊλ, ούτε πολιτισμό αποκομμένο από το σύνολο των πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών δραστηριοτήτων.
Είτε μας αρέσει είτε όχι, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Ολυμπιακός και ο Αστέρας διαμορφώνουν τις αντιλήψεις, τα ήθη και τις συμπεριφορές των νέων στον Πειραιά και την Αρκαδία. Η τηλεόραση, ο τουρισμός, η Apple, η Nokia και η Zara ορίζουν τις πολιτιστικές αξίες σε μεγάλη κλίμακα και όχι τα θέατρα τέχνης και οι συμφωνικές ορχήστρες. Γι’ αυτό η πολιτιστική μας παρέμβαση πρέπει να είναι καθολική και ανατρεπτική σε πολλά παλιά και νέα μέτωπα, σε συντονισμό με την εποχή, και όχι μόνο σε εκείνα τα πεδία που είναι κοντά στις απόψεις, τις ανάγκες και τη δική μας αισθητική.
Η παιδεία και ο πολιτισμός είναι αδιαχώριστα. Αδιαχώριστα είναι και τα ΜΜΕ από τον πολιτισμό. Μπορεί να αναβαθμιστεί πολιτισμικά η κοινωνία που υφίσταται εφ’ όρου ζωής αδιάκοπο και καταιγιστικό βομβαρδισμό από παραπληροφόρηση και πολιτιστική σαβούρα;
Για ένα λαϊκό πολιτισμό
Θέλουμε ένα πολιτισμό λαϊκό, πλατύ, συμμετοχικό, που βάζει σε κίνηση την κοινωνία, που ξεκινάει από την κοινωνία και απευθύνεται στην κοινωνία ή θέλουμε ένα πολιτισμό των ειδικών και επαγγελματιών που θα παράγουν κατ’ αποκλειστικότητα προϊόντα πολιτισμού τα οποία η κοινωνία απλώς θα καταναλώνει;
Κάθε πρόγραμμα που καταστρώνουμε έχει από την αφετηρία του αυτό το κουσούρι. Οι διανοούμενοι σκέφτονται σαν ειδήμονες, και πολλοί είναι ειδήμονες, αλλά συνήθως βλέπουν την κοινωνία ως καταναλώτρια πολιτισμού και όχι ως δημιουργικό παράγοντα, που ζυμώνει, εκπέμπει και λαμβάνει ταυτόχρονα.
Προγράμματα για επιχορηγήσεις στο θέατρο, χρηματοδότηση των φεστιβάλ, ενίσχυση του βιβλίου κ.ο.κ. εμφανίζονται προεκλογικά στα έντυπα των κομμάτων, αλλά έχουν την τύχη που τους αξίζει. Κανένας δεν τα διαβάζει. Κι εμείς ξέρουμε με τι βιασύνη έχουν συναρμολογηθεί.
Κακώς ανεχτήκαμε αυτή τη στείρα πραγματικότητα. Φταίει, βέβαια, και το γεγονός ότι η Αριστερά δεν έχει την εξουσία για να τα εφαρμόσει. Αλλά η προσέγγισή μας έπρεπε πάντα να έχει άλλη βάση και άλλη στόχευση. Να είναι εφαρμόσιμη στο παρόν και να μην εξαρτιέται από την εξουσία. Ποτέ, όμως, δεν βγήκε ένα πρόγραμμα για το τι κάνουμε σήμερα και αύριο. Κι έτσι πέρασαν τα χρόνια με μια οργανωμένη Αριστερά χωρίς τα αρώματα του πολιτισμού. Δεν είναι τυχαίο ότι τα περισσότερα στελέχη της Αριστεράς δεν γράφουν βιβλία, δοκίμια, ούτε καν άρθρα πολιτικά, ιστορικά, φιλοσοσοφικά, επιστημονικά ή λογοτεχνικά, όπως είχαμε συνηθίσει από τους διανοητές επαναστάτες που μας εμπνεύσανε και μας κάνανε αριστερούς. Η παραγωγή πολιτισμού στα υψηλά κλιμάκια της Αριστεράς σταμάτησε πριν από πολλά χρόνια. Γι’ αυτό όταν ο Κύρκος έπαιζε φυσαρμόνικα ενθουσιάζονταν οι σύνεδροι, σαν να άκουγαν τον Μπομπ Ντίλαν! Τόσο χαμηλές ήταν οι απαιτήσεις.
Παρ’ όλο που η Αριστερά έχει μεγάλη απήχηση στους δημιουργικούς ανθρώπους, λόγω των αγώνων της, των ιδεών που μεταφέρει και της δράσης που αναπτύσσει για τα δίκια των ανθρώπων, ο απόλυτος διαχωρισμός πολιτισμού και πολιτικής αφυδάτωσε την πολιτική της Αριστεράς. Το ΚΚΕ έπεσε σε ξέρα. Οι μικρότερες ομάδες, πολιτισμικά στεγνές (οι μαρξιστές) ή στενές (οι αντιεξουσιαστές), δεν πολυασχολήθηκαν ή έμειναν στα γκέτο τους. Και ο Συνασπισμός επαναπαύτηκε στην επιρροή του σε ένα ευρύ φάσμα αριστερών διανοουμένων και καλλιτεχνών που κρατούν αποστάσεις από το ΚΚΕ.
Η ολιγαρχία επένδυσε την κουλτούρα
Έτσι, ουσιαστικά, ο πολιτισμός αφέθηκε στην εξουσία, που είναι βάρβαρη, αλλά ελέγχει το κράτος, στηρίζεται από τα ΜΜΕ και από κοινού προωθούν την τεράστια γκάμα «προϊόντων πολιτισμού» που παράγει το σύστημα. Η αρπαχτική ολιγαρχία μονοπώλησε τη δημόσια κουλτούρα. Οι «αξίες» της επιβλήθηκαν σαν αξίες της κοινωνίας, ελέγχοντας όχι μόνο την πολιτισμική συμπεριφορά των πολιτών, αλλά και την πολιτική. Το καρτέλ της ενημέρωσης και η διεθνής σόου-μπίζνες βρήκαν ελεύθερο πεδίο για να διαπαιδαγωγήσουν τις μάζες, να εκτρέψουν τη λαϊκή αισθητική και να λεηλατήσουν τους εθνικούς πόρους για τον πολιτισμό. Μέσα από τα εμπορικά πρότυπα και τη διαφήμιση, το λάιφσταϊλ και την κατανάλωση, τον τύπο και την τηλεόραση, διαμόρφωσαν όχι μόνο την αισθητική και το γούστο μεγάλου μέρους της κοινωνίας, αλλά και τον κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό του προσανατολισμό γενικότερα.
Η χειραγώγηση και ο εκμαυλισμός στηρίχτηκαν σε πολλά αγκίστρια και όχι μόνο στα προφανή, όπως είναι τα σίριαλ και τα ριάλιτι. Είναι ο νεοπλουτισμός και τα Mall, το χρηματιστήριο και ο τζόγος, οι Ολυμπιακοί Αγώνες και ο ντοπέ πρωταθλητισμός, ο υπερκαταναλωτισμός και η κουλτούρα των δανείων, η ξενομανία και η ξενοφοβία, η ιδιωτικοποίηση της παιδείας, η αντικατάσταση της κατανόησης από την αποστήθιση κ.ά. Αλλά είναι και μια σειρά από θεμελιώδεις αλλαγές στους θεσμούς και τη διάρθρωση της κοινωνίας, όπως η «διοικητική μεταρρύθμιση» που αποδομεί την κοινωνική συνοχή και εξαρθρώνει την πολιτιστική ζωή.
Παρέμβαση στον πολιτισμό σημαίνει αλλαγή των όρων ζωής, σκέψης και πράξης, βιώματος και αποτελέσματος. Πολιτική για τον πολιτισμό σημαίνει επίθεση σε όλα τα μέτωπα, ταυτόχρονα και αλληλένδετα. Ο πολιτισμός είναι άρρηκτα δεμένος με τη φύση και το περιβάλλον, το σχολείο και το πανεπιστήμιο, την πόλη και το χωριό, τον αθλητισμό, το εμπόριο, την αγροτική οικονομία, την τοπική αυτοδιοίκηση, τον τουρισμό, την αλληλεγγύη, την ενημέρωση κ.λπ. Η σύγχρονη Αριστερά πρέπει να βλέπει τον πολιτισμό εν ευρεία και όχι εν στενή εννοία.
Δημοκρατία και πολιτισμός
Ο τόπος δεν κινδυνεύει από την έλλειψη μνημείων και αρχαιολόγων, βιβλίων και συγγραφέων ή τραγουδιών και μουσικών, ούτε θεάτρων και ηθοποιών. Κινδυνεύει από την έλλειψη πεπαιδευμένων αναγνωστών, ακροατών και θεατών, που έχουν ρίζες σε μια σπουδαία πολιτιστική παράδοση και είναι ανοιχτοί στο καινούργιο και το διαφορετικό, με ποιοτικά κριτήρια και υψηλούς στόχους. Κινδυνεύει από την έλλειψη πολιτών που σκέφτονται και ενεργούν με πνεύμα ελευθερίας, δημοκρατίας και ανεξαρτησίας. Τα βιβλία, τα τραγούδια, οι ταινίες και τα έργα βοηθούν, αλλά δεν φτάνουν. Υπάρχουν κοινωνίες με μεγάλες υποδομές και σπουδαία έργα τέχνης, που είναι αυταρχικές και επεκτατικές.
Μαζί με την ανάδειξη και διάδοση των έργων τέχνης και τη σύμπραξη με τους ανθρώπους που τα δημιουργούν, η Αριστερά πρέπει να αναμετρηθεί στα ίσια με ό,τι καταστρέφει τον πολιτισμό. Θα είναι εντελώς άκαρπη η προσπάθεια για τη διαμόρφωση πολιτισμένων πολιτών, ελεύθερων, φιλότεχνων και δημοκρατικών, εάν, ταυτόχρονα με την προάσπιση των γραμμάτων και των τεχνών, δεν διασώσουμε τους λαϊκούς θεσμούς που καταχτήθηκαν με θυσίες και δεν δημιουργήσουμε νέους θεσμούς λαϊκής αυτοδιαχείρισης, άμυνας και αλληλεγγύης, εάν δεν εξουδετερώσουμε την αποχαυνωτική και δηλητηριώδη επιρροή των μέσων μαζικής ενημέρωσης, εάν δεν αποτρέψουμε την εθνική υποτέλεια, εάν δεν εμποδίσουμε τη χειραγώγηση της κοινωνίας από την ολιγαρχία και τα φερέφωνά της.
Γι’ αυτό, κάθε πρόγραμμα για ένα μελλοντικό υπουργείο πολιτισμού της Αριστεράς, πρέπει να έχει σαν αφετηρία ένα σφαιρικό πλαίσιο κατευθύνσεων, που δεν περιορίζεται σε απαρίθμηση μέτρων για την παραγωγή προϊόντων πολιτισμού από τους επαγγελματίες. Ένα πρόγραμμα δράσης το οποίο θα το βάλουμε αμέσως σε εφαρμογή. Με βασική μας επιδίωξη να ξαναπάρει η κοινωνία τον πολιτισμό στα χέρια της με τους καλλιτέχνες και τους διανοούμενους στο πλευρό της και όχι στο κεφάλι της.
