Για την ταινία Το μικρό νησί, του Ισπανού Αλμπέρτο Ροντρίγκεζ
Της Ιφιγένειας Καλαντζή*
Στα απολυταρχικά καθεστώτα του ’70, η αλληγορία στο σινεμά, κυρίως σε ταινίες είδους -θρίλερ, αστυνομικά, φαντασίας- λειτούργησε ως όχημα συγκαλυμμένης κοινωνικής κριτικής. Έτσι, αρκετές ισπανόφωνες κινηματογραφίες στράφηκαν σ’ ένα μυστηριακό συμβολισμό, πλάι στον βαλκανικό σουρεαλισμό, επί Τίτο.
Οι φασιστικές δομές της σχεδόν σαραντάχρονης φρανκικής δικτατορίας κατάφεραν να διεισδύσουν στο πολιτικό κατεστημένο, αφήνοντας ανοιχτές πληγές, με τη νοσηρή συνενοχή της ισπανικής κοινωνίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, το Πνεύμα του μελισσιού (1973), του Βίκτωρ Ερίθε, με τη συμβολική διαχείριση των φόβων και των αναμνήσεων στη διαδικασία ενηλικίωσης, ενώ στο Θρέψε κοράκια (1976) του Κάρλος Σάουρα, η ιστορία μεταξύ αλήθειας και φαντασίας παραλληλίζει τον εγκλωβισμό της οικογένειας με τη χώρα, με τους γονείς-φαντάσματα, ακόμα και νεκρούς, να ελέγχουν τις εξουσιαστικές σχέσεις. Δεν είναι τυχαίο ότι ειδικά στην Ισπανία, αναπτύχθηκε μια παράδοση στα θρίλερ, που συμβάδισε με την εγχώρια σουρεαλιστική τάση στο σινεμά, από μια παλιότερη λογοτεχνική παράδοση, εκτοπίζοντας τα λιγοστά δείγματα ρεαλιστικού σινεμά, όπως οι Στρατιώτες της Σαλαμίνας (2003) του Δαυίδ Τρουέμπα.
Από τα σκοτεινά αλληγορικά θρίλερ του Γκιγιέρμο ντελ Τόρο, στις αρχές του 2000, για τον Ισπανικό Εμφύλιο, ώς το Μέσα από τα μάτια τους (2013) του Χουάν Κάρλος Μεντίνα, για την άνοδο του φασισμού το ’30, η συλλογική μνήμη της Ισπανίας μοιάζει να έχει μετατεθεί στο εμπορικό σινεμά του είδους, αποβλέποντας σε έναν ευρύτερο κοινωνικό διάλογο μέσα από την παγκόσμια αγορά, ως δικλείδα ασφαλείας ενάντια στη διατήρηση των φεουδαρχικών ελίτ μέσα στη βασιλευομένη δημοκρατία.
Στη νέα βραβευμένη αστυνομική ταινία Το μικρό νησί, του 44χρονου Ισπανού Αλμπέρτο Ροντρίγκεζ, συνεχίζεται αυτή η μακρά παράδοση.
Στο Νότο της Ισπανίας, το 1980, δυο αστυνομικοί που προσπαθούν να εξιχνιάσουν τις μυστήριες εξαφανίσεις νεαρών κοριτσιών, έρχονται αντιμέτωποι με κατάλοιπα της νωπής ακόμα φρανκικής δικτατορίας.
Η σεναριακή δομή ακολουθεί τα χιτσκοκικά τεχνάσματα, με αντικείμενα-φετίχ να προχωρούν τη δράση, ενώ ο διαβόητος άνθρωπος με το καπέλο σκιαγραφείται μέσα από την αξιοποίηση λεπτομερειών, όπως ένα ρολόι ή ένα τουριστικό ενθύμιο προβολής τρισδιάστατων σλάιτς, τύπου βιουμάστερ. Τα διάσπαρτα στοιχεία που συνθέτουν το παζλ του εγκλήματος σχετίζονται με την ίδια τη φύση της φωτογραφικής καταγραφής. Ένα καμένο φιλμ και φθαρμένες φωτογραφίες ερωτικού περιεχομένου συνδιαλέγονται με την ηδονοβλεπτική διάσταση του σινεμά. Εξάλλου, το αρχικό έγκλημα προδίδει σαδιστική επιβολή και κατάχρηση εξουσίας, με τον υποβόσκοντα ερωτισμό να ανακαλεί τον μύθο του Τζακ του Αντεροβγάλτη. Η ύπαρξη ενός αλόγου σε ένα δωμάτιο εκτινάσσει το φαντασιακό σε σκοτεινά μονοπάτια, ενώ προετοιμάζεται η συγκάλυψη εγκληματικών σχέσεων ανάμεσα στην οικονομική ελίτ και τη διεφθαρμένη εξουσία.
Η πολιτική διάσταση μιας ταινίας στα πρώτα μεταδικτατορικά χρόνια συνοψίζεται στην ταξική αποτύπωση της Ισπανικής επαρχίας, με μεροκαματιάρηδες ψαράδες και εργάτες του τοπικού εργοστασίου κονσερβοποιίας. Σκηνές εργασιακών αγώνων υπογραμμίζουν τη μεταβατική εποχή, ενώ στη φιγούρα του εργοστασιάρχη συμπυκνώνεται το παλιό καθεστώς, που διαφεντεύει ακόμα, εξαγοράζοντας τα πάντα.
Το βασικό πολιτικό διακύβευμα εντοπίζεται στη σκιαγράφηση των πρωταγωνιστών. Από τον νεότερο δεν διαφεύγει το γεγονός πως ο πρεσβύτερος χρησιμοποιεί βία κατά την ανάκριση, αποδεικτικό ενός σκοτεινού παρελθόντος, που συνεχίζεται από τους αμετανόητους εκφραστές του φασιστικού μηχανισμού. Παρά την ιδιαιτερότητα που υποδηλώνουν τα σκιτσάκια που διαρκώς σκαρώνει στο μπλοκάκι του, δεν κρύβεται η διάθεση φλερτ που αναδεικνύει τον ανδρισμό του, στο μπαρ. Η σωματική πάθηση, που τον καθιστά ευάλωτο και περισσότερο συμπαθητικό, λειτουργεί άτυπα ως Θεία Δίκη, στη μεταφυσική σκηνή-όραμα, με ένα σπάνιο πτηνό εγκλωβισμένο στο δωμάτιό του, ενισχύοντας τη μακάβρια υπόσταση θανάτου, όπως τα κατακρεουργημένα πτώματα που ξεθάβονται απ’ το βάλτο.
Εδώ έχουμε ένα φιλμ νουάρ με μεσογειακό χρώμα και φως, με τα πρόσωπα των πρωταγωνιστών συχνά ιδρωμένα, κάτω από τον καυτό ήλιο, χωρίς να λείπουν οι νυχτερινές σκηνές και το φινάλε με την καταρρακτώδη βροχή. Σε αντίθεση, όμως, με τα καθιερωμένα, η ταινία εγκαταλείπει τον αστικό ιστό και ξεχύνεται στην ύπαιθρο, όπως στα θρίλερ.
Η γουέστερν αισθητική υποστηρίζεται από ηλιοβασιλέματα και φιγούρες κόντρα φως, σε πορτοκαλί ουρανούς, με τον ορίζοντα ψηλά, να σπρώχνει το κύριο θέμα στο βάθος, αφήνοντας σε πρώτο πλάνο το φυσικό τοπίο του ισπανικού νότου.
Το πολιτικό σύνθημα κατά του Φράνκο, που διαφαίνεται στον τοίχο, πίσω από τον πρωταγωνιστή, δίνει έμμεσα ένα συμπληρωματικό πολιτικό στίγμα.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου ([email protected])
