Παγκοσμιοποίηση και νεοαποικιοκρατία, θρησκεία και πολιτική
του Σωτήρη Ρούσσου*
Το 2015 ήταν μια από τις πιο διδακτικές χρονιές μετά την πτώση του σοβιετικού συνασπισμού, ιδιαίτερα μάλιστα όσον αφορά τη σχέση της παγκοσμιοποίησης και της νεοαποικιοκρατίας, αλλά και τη σχέση της θρησκείας με την πολιτική. Παρέδωσε επίσης σειρά μελαγχολικών μάλλον μαθημάτων για όσους από εμάς συνεχίζουν να βλέπουν την Αριστερά και την κοινωνική απελευθέρωση που ευαγγελίζεται, ως το μοναδικό όχημα πολιτικής και κοινωνικής αντίστασης.
Μάθημα 1ο: Η πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ και τα όριά της
Το πρώτο σημαντικό μάθημα ήταν η αποκρυστάλλωση βασικών χαρακτηριστικών του παγκόσμιου συστήματος και των περιφερειακών ισορροπιών. Στο σημερινό διεθνές σύστημα υπάρχει βέβαια μια αδιαφιλονίκητη στρατιωτικά και τεχνολογικά υπερδύναμη, οι ΗΠΑ, αλλά έχουν αναδυθεί και μια σειρά από περιφερειακές δυνάμεις που διατηρούν ή διεκδικούν με σχετικά καλές προοπτικές την αυτονομία των κινήσεων στο γεωπολιτικό περιβάλλον τους. Η Κίνα στην Άπω Ανατολή και στη Νοτιοανατολική Ασία, η Ρωσία κυρίως στις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, η Γερμανία στο χώρο της Ευρωζώνης, το Ιράν και η Τουρκία στη Μέση Ανατολή και τον Καύκασο, η Ινδία στη Νότια Ασία, η Βραζιλία στη Νότια Αμερική. Καμία από αυτές τις δυνάμεις δεν μπορεί να αναμετρηθεί στρατιωτικά ή τεχνολογικά με τις ΗΠΑ, αλλά ακόμη και η απίθανη σύμπραξη κάποιων ή και όλων αυτών των δυνάμεων εναντίον της Ουάσιγκτον θα είχε πολύ αβέβαιο αποτέλεσμα.
Αυτό σημαίνει όμως ότι και οι ΗΠΑ, μετά την οδυνηρά αποτυχημένη εμπειρία στο Ιράκ και το Αφγανιστάν, είναι εξαιρετικά επιφυλακτικές σε στρατιωτική εμπλοκή τους σε περιφερειακά ζητήματα. Αντιθέτως, προσπαθούν να προωθήσουν την πολιτική τους μέσω συμμαχιών με περιφερειακές δυνάμεις. Όταν δεν το καταφέρνουν, όπως στην περίπτωση της Συρίας, επιλέγουν μια στρατηγική «ενεργητικής αναμονής». Δηλαδή, η Ουάσιγκτον προχωρεί σε επιλεκτικές ενέργειες, πολιτικές και στρατιωτικές (αεροπορικές επιθέσεις), προκειμένου να αποτρέψει τα πιο αρνητικά, γι’ αυτήν, ενδεχόμενα: μια πλήρη νίκη του «Ισλαμικού Κράτους» ή μια πλήρη παλινόρθωση του ασαντικού καθεστώτος, δουλεύοντας για μια ευνοϊκή συγκυρία περιφερειακής συνεννόησης. Ανάλογη ήταν και η αμερικανική στάση στο θέμα του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος. Είναι φανερό ότι η στρατιωτική επέμβαση εναντίον της Τεχεράνης ήταν η τελευταία και απολύτως απευκταία επιλογή των ΗΠΑ, και ότι ένας έντιμος συμβιβασμός ήταν πολύ προτιμότερος – σε πείσμα, ίσως για πρώτη φορά, του αμερικανο-εβραϊκού μηχανισμού πίεσης στην Ουάσιγκτον.
Μάθημα 2ο: Η «υπεροπλία» του τοπικού/περιφερειακού
Δεύτερον, η εξέλιξη των αραβικών εξεγέρσεων απέδειξε με ανάγλυφο τρόπο ότι η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης δεν είναι ούτε ενιαία, ούτε μονοσήμαντη, αλλά ούτε και προς μια κατεύθυνση. Πολλές από τις αραβικές εξεγέρσεις, ανεξάρτητα από την έκβαση και την τροπή που πήραν, ήταν μια απάντηση των κοινωνιών στην προσπάθεια ένταξης στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση με όρους αυταρχισμού και νεο-πατρωνίας των καθεστώτων. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η πλατεία Ταχρίρ δεν ήρθε ουρανοκατέβατη, αλλά είχαν προηγηθεί εκατοντάδες απεργίες και κινητοποιήσεις σε όλους τους τομείς της αιγυπτιακής οικονομίας. Το ίδιο είχε συμβεί και στην Τυνησία. Αλλά και στην περίπτωση της Συρίας και της Υεμένης, ο συνδυασμός νεοφιλελεύθερων πολιτικών και αυταρχικής πατρωνίας εκ μέρους των καθεστωτικών ελίτ αφαίρεσε τη συγκολλητική ουσία από παραδοσιακές συμμαχίες μεταξύ εθνοθρησκευτικών ομάδων, φυλών, παραδοσιακών μορφών κοινωνικής αυτο-οργάνωσης από τη μια, και μέρους του καθεστώτος από την άλλη, οδηγώντας στην αποξένωση και τη σύγκρουσή τους με το καθεστώς.
Από την άλλη πλευρά, η ανάπτυξη των τεχνολογιών της επικοινωνίας, το Διαδίκτυο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διαμόρφωναν μια αντίστροφη παγκοσμιοποίηση, από το τοπικό στο παγκόσμιο. Είναι η ροπή εκείνη που εξαπλώνει την επιρροή των εξεγέρσεων της Τυνησίας και της Αιγύπτου στην αρχή, αλλά και του «Ισλαμικού Κράτους» στη συνέχεια, στις μουσουλμανικές κοινότητες σε ολόκληρο τον κόσμο. Αυτή η αντίστροφη ροπή αναδεικνύει και μια «υπεροπλία» του τοπικού/περιφερειακού έναντι της προσδοκίας για μια ομοιόμορφη εγκαθίδρυση φιλελεύθερων θεσμών που είχαν πολλοί φιλελεύθεροι και «αριστεροφιλελεύθεροι» θιασώτες της μονοδρομημένης παγκοσμιοποίησης νεοφιλελεύθερης και δυτικής κατεύθυνσης. Με άλλα λόγια, στη Μέση Ανατολή δεν ευδοκίμησαν πολύχρωμες επαναστάσεις.
Μάθημα 3ο: Τα αποτελέσματα της μετα-αποικιοκρατίας
Το τρίτο μάθημα, όπως έδειξαν οι επιθέσεις στο Παρίσι αλλά και το προσφυγικό ζήτημα, είναι ότι αυτή η αμφίδρομη παγκοσμιοποίηση μπορεί να συνδεθεί με τα αποτελέσματα της μετα-αποκιοκρατίας στην Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή. Το Παρίσι είχε εμπειρία τρομοκρατικών ενεργειών που συνδέονταν είτε με τον αγώνα για την ανεξαρτησία της Αλγερίας, είτε με τον εμφύλιο στο Λίβανο, είτε με τον αλγερινό εμφύλιο στη δεκαετία του 1990. Σήμερα όμως τα τρομοκρατικά κτυπήματα γίνονται από τρίτης και τέταρτης γενιάς Γάλλους και Βέλγους μουσουλμάνους, που νιώθουν κοινωνικά και οικονομικά περιθωριοποιημένοι. Ουσιαστικά, όπως εύστοχα σημειώνει ο Olivier Roy, δεν βρισκόμαστε μπροστά στη ριζοσπαστικοποίηση του Ισλάμ αλλά μπροστά στην ισλαμοποίηση του ριζοσπαστισμού αυτών των Ευρωπαίων νέων, που δεν μαθαίνουν το Ισλάμ στο τζαμί αλλά στη φυλακή και στο Διαδίκτυο. Παρακολουθούν τη δράση του «Ισλαμικού Κράτους» εναντίον του Άσαντ αλλά και εναντίον των γαλλικών αεροπλάνων που βομβαρδίζουν στη Συρία, και την ταυτίζουν με τη δική τους αντίδραση σε ένα σύστημα που τους αποκλείει. Ουσιαστικά πρόκειται για δύο διαφορετικές συγκρούσεις που περιπλέκονται από την μετα-αποικιοκρατική πολιτική των δυτικών δυνάμεων στη Συρία, και την ταυτόχρονη σύνδεσή της μέσω της φαντασιακής κοινότητας των πιστών που δημιουργεί η παγκοσμιοποίηση και οι κοινωνικές αποδιαρθρώσεις της νεοφιλελεύθερης μητρόπολης.
Την ίδια στιγμή, τα προσφυγικά ρεύματα αναδεικνύουν τη φενάκη της ελευθερίας στην ανθρώπινη κίνηση και δράση που ευαγγελίζονται οι φιλελεύθεροι υπερασπιστές του «τέλους της Ιστορίας» και της… επίπεδης Γης. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης έχουμε τους περισσότερους πρόσφυγες μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, και την ίδια στιγμή ορθώνονται απέναντί τους τα μεγαλύτερα εμπόδια κίνησης ανθρώπων από την περίοδο της κορύφωσης του Ψυχρού Πολέμου. Το αποτέλεσμα του συνδυασμού της κρίσης του έθνους-κράτους που δομήθηκε στα αποικιακά σύνορα στη Μέση Ανατολή, του ανταγωνισμού των περιφερειακών δυνάμεων και της αμερικανικής, γαλλικής, ρωσικής και βρετανικής στρατιωτικής παρέμβασης στο Ιράκ και στον συριακό εμφύλιο, εξήγαγε αστάθεια στην Ευρώπη της Ευρωζώνης και του Σένγκεν. Η Ευρώπη έχει ανάγκη από πληθυσμιακή τόνωση, οι δημογραφικοί της δείκτες φθίνουν σταθερά, αλλά η κοινωνική αποδιάρθρωση και η αποσάθρωση της κοινωνικής αλληλεγγύης που έφερε η χρηματοοικονομική ευρω-ολιγαρχία αποτελούν σοβαρότερα εμπόδια για τους πρόσφυγες και από τα ψηλότερα και τα πιο ακάνθινα συρματοπλέγματα.
Μάθημα 4ο: Εποχή υβριδικότητας και «ασυναρτησίας»
Το τέταρτο μάθημα είναι αυτό της υβριδικότητας και της «ασυναρτησίας». Η κρίση στη Μέση Ανατολή λειτουργεί ηθελημένα ή μη ως ένα τεράστιο εργαστήριο όπου «ελέγχονται» νέες μορφές κράτους και κοινωνικής θέσμισης. Το «Ισλαμικό Κράτος» αποτελεί την ίδια στιγμή ένα κρατικό μόρφωμα που έχει χαρακτηριστικά αντίστοιχα με αυτά ενός λειτουργούντος κράτους, αλλά και έναν μη κρατικό δρώντα. Απλουστεύοντας, θα λέγαμε ότι έχει χαρακτηριστικά και της Χαμάς και της Αλ-Κάιντα. Επίσης, διαμορφώνει έναν μετα-κοσμικό χαρακτήρα: δηλαδή δεν ακολουθεί τυφλά τις θρησκευτικές επιταγές των πρώτων αιώνων του Ισλάμ, όπως διατείνεται, αλλά στην πραγματικότητα δημιουργεί μια νέα φαντασιακή κοινότητα, μεταφράζοντας με ένα θρησκευτικό ιδίωμα μια σειρά από πολύ σημαντικά κοσμικά στοιχεία του έθνους-κράτους. Ακόμη και όταν το «Ισλαμικό Κράτος» ηττηθεί και διαλυθεί, τα «συμπεράσματα» του πειράματος θα μείνουν και θα λειτουργούν με πολλούς τρόπους στις κοινωνίες και στα κράτη. Άλλωστε βρισκόμαστε σε μια εποχή όπου το «παλιό» φεύγει αλλά το νέο δεν έχει έρθει ακόμη, και τα νοήματα δεν μπορούν να συνδεθούν μεταξύ τους σε εποχή πολιτικής «ασυναρτησίας».
* Αναπληρωτής Καθηγητής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και υπεύθυνος του Κέντρου Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών, www.cemmis.edu.gr
