Μια μικρή συμβολή εξ αριστερών
Πολιτισμός είναι πρώτα και κύρια οι αξίες που έχουν οι άνθρωποι, οι πολίτες. Ένα πολύ σύνθετο πράγμα, χωρίς όρια. Από το πώς σκέφτονται, πώς αξιολογούν τα πράγματα, πώς συμπεριφέρονται, τι γούστο έχουν, μέχρι το τι θέλουν από τη ζωή τους, πώς το θέλουν και πώς βλέπουν τους άλλους. Είναι τα δικαιώματα που έχουν και ο βαθμός και τρόπος συμμετοχής τους στα κοινά.
Μ’ αυτά συνδυάζονται τα πιστεύω τους, το πώς εκφράζονται και δημιουργούν· πώς αφενός διαμορφώνουν το περιβάλλον που ζουν και πώς αφετέρου επηρεάζουν και επηρεάζονται από τους άλλους. Επίσης, τι αφήνουν κληρονομιά στους επόμενους. Και πολλά άλλα. Τελευταίο, αλλά όχι ασήμαντο, είναι το πώς διασκεδάζουν. Αυτό, όμως, το τελευταίο, το entertainment, αναγορεύθηκε σε βασικό, σε κύριο, σχεδόν σε αποκλειστικό από την κοινωνία της αγοράς, του κέρδους, της ισοπέδωσης, της μαζικής αναπαραγωγής, της κατανάλωσης και της υποταγής στους ισχυρούς. Κι αυτό δεν είναι καινούργιο, αλλά έχει πολλά καινούργια χαρακτηριστικά. Και, επίσης, έχει άλλη κλίμακα και άλλη εμβέλεια.
Κατά καιρούς, αμφισβητήθηκε αυτό το μοντέλο, αυτός ο τρόπος ύπαρξης, άλλοτε με σχετική επιτυχία και άλλοτε με σχετική αποτυχία. Από τις σημαντικότερες ήταν η αμφισβήτησή του από τις μεγάλες θεωρίες και τις αντίστοιχες προσπάθειες εφαρμογής τους στην πράξη. Από πολλά κινήματα πολύμορφα, αλλά και από κινήματα μεγαλύτερης εξειδίκευσης. Κινήματα που δεν μπορούσες να ξεχωρίσεις τον πολιτισμό από την πολιτική και την πολιτική από τον πολιτισμό. Αλλά και κινήματα, μικρά, μεγάλα και μέτρια, συλλογικές προσπάθειες, μαζί κάποιες πολύ ισχυρές ατομικές εξάρσεις, που είτε απλά έκαναν αρνητική κριτική στο ισχύον είτε προχωρούσαν σε εξαγγελίες εναλλακτικών μοντέλων σκέψης και διαβίωσης. Μερικά απ’ αυτά εξελίχθηκαν σε τάσεις, ρεύματα και επαναστάσεις, αφήνοντας κάποια σημαντική κληρονομιά.
Σ΄ αυτά τα κινήματα, εντάσσονται και οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες μέσα στο ισχύον σύστημα, οι προσπάθειες μετεξέλιξης και αναβάθμισης του κρατούντος πολιτισμού, με στόχους ευγενείς, εμπνευσμένους, οραματικούς, αρμονικούς με τη φύση, ανθρωπιστικούς και δημιουργικούς.
Αυτές όλες οι προσπάθειες, επαναστατικές και μεταρρυθμιστικές, είχαν πάντα να αντιπαλέψουν τις αντίθετες τάσεις, της καθεστηκυίας τάξης, που σκέφτεται και ενεργεί αφ’ εαυτού, για τον εαυτό της, για το συμφέρον της, για την πάρτη της. Γι’ αυτήν, το κεντρικό στοιχείο του πολιτισμού, ο πυρήνας του, είναι η διαιώνιση της εξουσίας, η κυριαρχία της μειοψηφίας πάνω στην πλειοψηφία. Κι αυτό επιτυγχάνεται ακόμα και με αγαθά, υλικά και άυλα, που μπορεί να είναι ευεργετικά εν τινί βαθμώ και για την μειοψηφία, την κυριαρχούμενη, την υποτελή.
Ο δυτικός πολιτισμός σε κάμψη
Σήμερα, η ανθρωπότητα έχει μπει σε μία νέα φάση. Ο πολιτισμός της ανασκευάζεται και αναθεωρείται· αφενός προσαρμόζεται στις ανάγκες των συμφερόντων όπως διαμορφώνονται στη νέα πραγματικότητα και στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν και να διευρύνουν την ισχύ τους και αφετέρου (ο πολιτισμός) διαφοροποιείται μέσα από την εντεινόμενη ανάγκη των ανθρώπων, των μαζών, των κοινωνιών, να διαχειριστούν τις κρίσεις, να κρατήσουν τα κεκτημένα, εν τέλει να επιβιώσουν και, στις καλύτερες περιπτώσεις, να οραματιστούν και να αγωνιστούν. Μια μεγάλη σύγκρουση πολιτισμών βρίσκεται σε εξέλιξη. Όχι αυτή που επικαλούνται και υποθάλπουν οι κυρίαρχοι· για παράδειγμα, μεταξύ θρησκειών. Ή σε πολύ μικρότερη κλίμακα, ακόμα και μεταξύ ποδοσφαιρικών ομάδων. Συγκρούσεις που είναι τις περισσότερες φορές υποκινούμενες από συμφέροντα. Ούτε μόνο αυτές που βρίσκονται σε εξέλιξη από τις συντελούμενες γεωπολιτικές μεταβολές, όπως είναι, π.χ., η δυναμική ανάπτυξη της Κίνας.
Αναφέρομαι στη σύγκρουση που εκκολάπτεται μέσα στο ίδιο το μέχρι πρότινος αναμφισβήτητο ηγεμονικό μπλοκ στον κόσμο, το δυτικό, ο πολιτισμός του οποίου κλονίζεται κυρίως εκ των ένδων. Ενώ ο τεχνολογικός πολιτισμός, στοιχείο του καθολικού πολιτισμού, βρίσκεται σε άνθηση ασκώντας ίσως πρωτοφανή στην ιστορία επίδραση στις κοινωνίες, ο ηθικός πολιτισμός, ο πολιτικός πολιτισμός, ο περιβαλλοντικός πολιτισμός, ο οικονομικός πολιτισμός, ο καλλιτεχνικός πολιτισμός, όλα τα συστατικά στοιχεία του πολιτισμού στο σύνολό του, όλες οι συνιστώσες του, βρίσκονται σε κρίση και δοκιμασία, από αλλοίωση και υποβάθμιση μέχρι αποσύνθεση.
Σε κρίση και δοκιμασία γιατί, σχεδόν απότομα, μετά από μια περίοδο ιστορικά μικρή, αλλά ουσιαστικά βαρυσήμαντη, μια περίοδο αξιοζήλευτης ειρήνης και ευημερίας, όλα φαίνονται εύθραυστα, ασταθή και επικίνδυνα. Όλο και μεγαλύτερη εμπλοκή σε πολέμους, όλο και μεγαλύτερος φόβος και ανασφάλεια, όλο και μεγαλύτερη κοινωνική ανισότητα, όλο και μεγαλύτερη μοναξιά, όλο και μεγαλύτερη καταστροφή του ζωογόνου περιβάλλοντος, όλο και μεγαλύτερη έκθεση σε αρρώστιες και εκφυλιστικά φαινόμενα, όλο και μεγαλύτερη άγνοια, όλο και μεγαλύτερη οπισθοχώρηση σε θεωρίες και αντιλήψεις σκοταδιστικές, όπως είναι ο φασισμός, ο ρατσισμός και ο εθνικισμός.
Αυτή η οπισθοδρόμηση σε συνδυασμό με τα προβλήματα νέου τύπου, όπως είναι η κλιματική αλλαγή, η μαζικότητα του καρκίνου, η παχυσαρκία των παιδιών, η ασφυκτική ζωή στις υπερπόλεις, η νέα φτώχεια, η ψυχολογική αβεβαιότητα και πολλά άλλα, δηλαδή, εν ολίγοις, ένας σε εξέλιξη παρακμιακός πολιτισμός προκαλεί τη γέννηση ενός νέου πολιτισμού από αντίθετα ρεύματα, μερικά ήδη εμφανή και μερικά αφανή, υπόγεια και ανερχόμενα. Απ’ αυτή την τροπή, απ’ αυτή τη σύγκρουση που έχει ξεκινήσει και εκδηλώνεται σποραδικά, αλλά όλο και πιο σταθερά, όλο και πιο αναγνωρίσιμα, όλο και πιο κατανοητά, θα εξαρτηθεί ο χαρακτήρας και το περιεχόμενο του επόμενου πολιτισμού.
Ενός πολιτισμού, που στην καλύτερη εκδοχή του, θα έχει να κάνει με μια νέα παιδεία, πιο ανοιχτή, πιο σύγχρονη και πιο ανθρωπιστική που θα χρησιμοποιεί όλα τα επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνολογίας, με μια νέα πολιτική, που δεν θα είναι πολεμοχαρής, αυταρχική και πελατειακή, με μια νέα οικονομία που δεν θα είναι ολιγαρχική, με μια νέα σχέση με τη φύση που δεν θα είναι καταστροφική, με ένα νέο αστικό περιβάλλον που δεν θα είναι αποξενωτικό, ενεργοβόρο και ακριβό, με μια νέα αγροτική παραγωγή, που θα είναι συνεταιριστική και αυτάρκης και όχι μεταλλαγμένη και χημικά διαποτισμένη, με νέες διατροφικές συνήθειες που δεν θα μας παχαίνουν, δηλητηριάζουν και αρρωσταίνουν, με μια νέα αντίληψη για τη ζωή στον 21ο αιώνα, με βάση τις πραγματικές μας ανάγκες, με κινητήρια δύναμη τους ίδιους τους πολίτες και με αξιοποίηση της πλουσιότατης εμπειρίας όλων των κοινωνιών μέχρι σήμερα.
Μια αριστερή οπτική
Σ’ αυτόν τον επώδυνα για τους πολλούς μεταβαλλόμενο κόσμο, ο πολιτισμός της Αριστεράς έχει να κάνει με ένα σύνολο ιδεών για μια νέα ποιότητα ζωής, υλικής και πνευματικής, και μια νέα οργάνωση της κοινωνίας, πιο ισότιμης, πιο δίκαιης, πιο δημοκρατικής, πιο ελεύθερης, πιο ειρηνικής.
Όταν, λοιπόν, μιλάμε για πολιτισμό στην Αριστερά, δεν μπορούμε να μιλάμε με τους όρους του αστικού καθεστώτος, όπως, μάλιστα, έχουν ξεπέσει στα χρόνια της παρακμής του. Δεν μπορούμε να τον κλείνουμε μέσα σε κουτάκια. Το κύριο ζήτημα, από την πολιτισμική του πλευρά, στις κοινωνίες μας, δεν είναι ποιος θα γράφει τα τραγούδια και τι έργα θα ανεβαίνουν στα θέατρα, ούτε πώς θα μοιράζονται λεφτά σε καλλιτέχνες και διανοούμενους. Η Αριστερά, ανέκαθεν, επηρεάζει με τις ιδέες και τους αγώνες της την καλλιτεχνική δημιουργία, χωρίς να χρειάζεται να καταφύγει σε οδηγίες και υποδείξεις και, βεβαίως, σε εξαγορές και παροχές. Όλο το σπουδαίο έργο που συσχετίζεται με τις αριστερές κοσμοαντιλήψεις δεν βγήκε από καλλιτεχνικούς σωλήνες ή με ντιρεκτίβες, αλλά σαν αποτέλεσμα της αυτόβουλης συμμετοχής των δημιουργών και των κοινωνιών στα μεγάλα ρεύματα που κινούνται προς τα μπρος.
Γι’ αυτό, πολλά απ’ αυτά που συζητιούνται σήμερα στους κόλπους της Αριστεράς για τον πολιτισμό είναι ξεπερασμένα και δευτερεύοντα. Όλος ο τεράστιος πλούτος μας, ο πνευματικός, καλλιτεχνικός ή πολιτικός, δεν χρειάστηκε στο παρελθόν υπουργεία Πολιτισμού και καθοδηγητικά κέντρα. Η ανάγκη, η δράση, οι ιδέες, η συλλογικότητα, η παράδοση, η καινοτομία και το όραμα για το αύριο εμπνέουν και παρακινούν.
Το βασικό έργο το αναλαμβάνει η ίδια η κοινωνία και μέσα από το είναι της ξεπηδούν τα καλλιτεχνικά έργα, μικρής ή μεγάλης εμβέλειας.
Τα πρακτικά, τεχνικά και λειτουργικά ζητήματα που τίθενται, ειδικά επειδή η Αριστερά φαίνεται να είναι προ των πυλών της διακυβέρνησης, θα επιλυθούν πιο εύκολα εάν έχουμε δει τον πολιτισμό σαν αυτό που πραγματικά είναι, και όχι σαν ένα άθροισμα θεμιτών συνδικαλιστικών, επαγγελματικών και ψυχαγωγικών αναγκών και απαιτήσεων. Τα μισθολογικά είναι του υπουργείου Εργασίας, τα χορηγικά του υπουργείου Οικονομικών και τα έργα υποδομής του υπουργείου Δημοσίων Έργων. Ακόμα κι αν αυτά, που σχετίζονται με τις τέχνες και τα γράμματα, κατ’ εξαίρεση τα διαχειρίζεται ένα υπουργείο που λέγεται Πολιτισμού ή Παιδείας και Πολιτισμού, καλό είναι πάντα να έχουμε υπόψη ότι είναι πολύ εύκολο να έχεις ένα μεγάλο υπουργείο Πολιτισμού, αλλά ο πολιτισμός να έχει μείνει απ’ έξω.
Ένας άλλος πολιτισμός
Ο πολιτισμός της κατανάλωσης πλαισίωσε και εξωράισε θαυμάσια την κοινωνία του κέρδους, του ατομισμού και του άνευ ορίων ανταγωνισμού, αλλά δεν την απέτρεψε από το να διολισθήσει σε μια νέα βαρβαρότητα. Σήμερα, μπορούμε καλύτερα να ξανακαταλάβουμε ότι μεγαλύτερη σημασία, για τους ανθρώπους έχει τι κάνουν οι ίδιοι, πώς συμμετέχουν, πώς δημιουργούν, πώς αναπτύσσουν τις δεξιότητές τους, που υπερβαίνουν την παθητικότητα, πώς επιμορφώνονται, πώς οι σκέψεις και οι ενέργειές τους τείνουν σε μια όλο και υψηλότερου επιπέδου κοινωνία ειρήνης, ισότητας, δημοκρατίας, αξιοκρατίας, δικαιοσύνης, ελευθερίας, αλληλεγγύης, μόρφωσης και ομορφιάς σε αρμονία με τη φύση σε ένα οικιστικό και εργασιακό περιβάλλον υγιεινό και λειτουργικό.
Η μακρόχρονη εμπειρία απέδειξε πολλάκις και συνεχίζει να αποδείχνει δραματικά ότι κάλλιστα η τέχνη και η σχολική παιδεία μπορούν να ασκούνται, να υποστηρίζονται και να καταναλώνονται από στυγνούς εκμεταλλευτές, πολεμοχαρείς ηγέτες, διεφθαρμένους πολιτικούς και σκληρούς κακοποιούς με τη συνδρομή πειθήνιων υποτακτικών και οπαδών τους. Άρα, οι τέχνες και τα γράμματα για να έχουν αξία και να σπρώχνουν την κοινωνία προς τα μπρος πρέπει απαρεγκλίτως να συνδυάζονται με τις αξίες ενός ανώτερου ανθρωπιστικού πολιτισμού, αλλιώς χάνουν την ευεργετική τους επίδραση και εξελίσσονται σε φόντο και επένδυση των πιο κακουργηματικών αντικοινωνικών επιλογών και πράξεων του ανθρώπου.
Με αυτή τη συλλογιστική, ένα παλαιού τύπου υπουργείο Πολιτισμού δεν πληροί τις προϋποθέσεις για έναν «άλλο» πολιτισμό. Ούτε οι απόψεις, οι νοοτροπίες και οι ανάγκες που γεννήθηκαν απ’ αυτό το μοντέλο πολιτιστικής πολιτικής ανταποκρίνονται στα σημερινά δεδομένα και στις ευγενικά φιλόδοξες προσεγγίσεις για ένα πλούσιο και συμμετοχικό πολιτισμό του 21ου αιώνα.
