του Κώστα Μελά
1. Ο πόλεμος αποτελεί ένα ακόμα σοκ μετά την πανδημία, τρομακτικό και μεγάλο, το οποίο ακολουθεί και την οικονομική κρίση, που ξέσπασε το 2007-09 και επεκτάθηκε στην ευρωζώνη το 2009-10, ξεκινώντας από την Ελλάδα. Ο πόλεμος, θα φέρει ένα τεράστιο οικονομικό σοκ που ακόμα δεν ξέρουμε πώς θα εκδηλωθεί, σίγουρα πάντως θα έχουμε αλλαγές στον διεθνή καταμερισμό εργασίας, ενώ παράλληλα θα προκαλέσει και σημαντικές γεωπολιτικές αλλαγές στον καταμερισμό ισχύος. Επιβεβαιώνεται για ακόμη μια φορά ότι η πολιτική εμπεριέχει ως υποσύστημα την οικονομία. Πρόκειται για έναν ακόμη πόλεμο στον οποίο συμμετέχει μία μεγάλη πυρηνική υπερδύναμη, που εισβάλλει σε μία μεγάλη γειτονική χώρα, η οποία τα τελευταία χρόνια επιδίωκε να έχει στενές σχέσεις με το ΝΑΤΟ και την Ε.Ε. Βρισκόμαστε, μάλλον, σε πιο ασταθές περιβάλλον από ό,τι στον Ψυχρό Πόλεμο, δεδομένου ότι η περίοδος που διανύουμε είναι σαφώς μεταβατική –κυρίως λόγω του εντεινόμενου ανταγωνισμού ΗΠΑ και Κίνας– αλλά και λόγω του ότι η ΕΣΣΔ ήταν σαφώς περισσότερο θεσμική από τη σημερινή Ρωσία. Το μέλλον είναι αβέβαιο και κανείς δεν μπορεί να προβλέψει τις επερχόμενες εξελίξεις: πότε και με ποιο τρόπο θα τελειώσει ο πόλεμος. Μια κλιμάκωση του πολέμου μεταξύ ΝΑΤΟ και Ρωσίας θα έχει ασύλληπτες συνέπειες.
Οι οικονομικές συνέπειες του πολέμου –αυτές που είναι άμεσα ορατές–, όπως η μεγάλη αύξηση των τιμών των προϊόντων ενέργειας και των τιμών των τροφίμων, δεν αποκλείεται να οδηγήσουν σε μια νέα οικονομική κρίση με αρνητικότατες συνέπειες για μεγάλα τμήματα του πληθυσμού που μπορεί να οδηγηθούν στη φτώχεια και στην ανέχεια. Η επιβράδυνση του ρυθμού μεγέθυνσης του ΑΕΠ πρέπει να θεωρείται δεδομένη , αλλά κανείς δεν μπορεί να εκτιμήσει με ακρίβεια αν θα μπούμε σε έναν νέο κύκλο στασιμοπληθωρισμού, μετά από εκείνον της περιόδου 1970-1980.
2. Το μακροοικονομικό περιβάλλον και οι ασκούμενες οικονομικές πολιτικές προκειμένου να αντιμετωπισθούν οι συνέπειες της πανδημίας, εμπεριέχουν εν σπέρματι τις δυνατότητες εμφάνισης στασιμοπληθωρισμού. Οι επεκτατικές πολιτικές, νομισματική και δημοσιονομική, όταν συνδυάζονται με αναταραχές στην προσφορά, και με μεγάλη αύξηση του χρέους (δημόσιο και ιδιωτικό) θα μπορούσαν να οδηγήσουν στον στασιμοπληθωρισμό.
Οι επεκτατικές πολιτικές, επικεντρωμένες στην πλευρά της ζήτησης, προκαλούν φούσκες κερδοσκοπίας, όπως και πιστωτικές φούσκες, υψηλές τιμές περιουσιακών στοιχείων στέγασης και τεχνολογίας, αλλά και στα προϊόντα λιανικής κατανάλωσης.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία επιδείνωσε τις αναταραχές στην πλευρά της προσφοράς δημιουργώντας περαιτέρω προβλήματα στην εφοδιαστική αλυσίδα, επιταχύνοντας άρδην τις συσσωρευμένες αρνητικές συνέπειες. Ο διαφαινόμενος κίνδυνος είναι να κορυφωθούν αυτές οι εξελίξεις, κάποια στιγμή, με ξαφνική απώλεια εμπιστοσύνης («στιγμή Minsky») στις ασκούμενες πολιτικές και να οδηγηθεί η παγκόσμια οικονομία σε νέο κραχ.
Ήδη η αύξηση του πληθωρισμού είναι μια πραγματικότητα. Οι γεωπολιτικές εξελίξεις αποτελούν το υπόβαθρο για την εμφάνιση του στασιμοπληθωρισμού. Το καμπανάκι του κινδύνου έχει ηχήσει. Ο πλανήτης κινδυνεύει να βρεθεί σε στασιμοπληθωρισμό και κρίση χρέους.
Οι κεντρικές τράπεζες, αδυνατώντας να νομισματοποιήσουν τα τεράστια δημοσιονομικά ελλείμματα για την πρόληψη κρίσης χρέους βρίσκονται αντιμέτωπες με το εξής δίλημμα:
Καθώς ο πληθωρισμός συνεχίζει να αυξάνεται, εάν αρχίσουν να καταργούν σταδιακά τις επεκτατικές πολιτικές και αυξήσουν τα επιτόκια για την καταπολέμηση του πληθωρισμού, θα διακινδυνεύσουν να προκαλέσουν μια μαζική κρίση χρέους και σοβαρή ύφεση. Ωστόσο, εάν διατηρήσουν μια χαλαρή νομισματική πολιτική, θα διακινδυνεύσουν διψήφιο πληθωρισμό – και βαθύ στασιμοπληθωρισμό, με τις ήδη εμφανιζόμενες νέες αναταραχές στις εφοδιαστικές αλυσίδες.
Ήδη η αύξηση του πληθωρισμού είναι μια πραγματικότητα. Οι γεωπολιτικές εξελίξεις αποτελούν το υπόβαθρο για την εμφάνιση του στασιμοπληθωρισμού. Το καμπανάκι του κινδύνου έχει ηχήσει. Ο πλανήτης κινδυνεύει να βρεθεί σε στασιμοπληθωρισμό και κρίση χρέους
3. Η ελληνική οικονομία δεν μπορεί να αποφύγει τις παραπάνω εξελίξεις, δεδομένης της ένταξής της στον διεθνή καταμερισμό εργασίας. Μάλιστα ορισμένα βασικά μακροοικονομικά μεγέθη (δημόσιο χρέος, πληθωρισμός, δημοσιονομικά ελλείμματα) προκαλούν έντονη ανησυχία. Οι εκτιμήσεις δείχνουν ότι η αύξηση του ρυθμού πληθωρισμού θα συνεχιστεί απρόσκοπτα, ενώ οι αντίστοιχες εκτιμήσεις για τον ρυθμό μεγέθυνσης δείχνουν συνεχή μείωση. Όλα τα παραπάνω δείχνουν με σαφήνεια ότι οι προοπτικές της ελληνικής οικονομίας περιβάλλονται πλέον από πολύ υψηλό βαθμό αβεβαιότητας, και όλες οι εκτιμήσεις για τα μεγέθη του προϋπολογισμού χρειάζονται σημαντική αναθεώρηση. Από τη στιγμή που ο ρυθμός μεγέθυνσης του ΑΕΠ θα επιβραδυνθεί (οι σημερινές εκτιμήσεις δείχνουν 1,5-2% μείωση) όλα τα μακροοικονομικά μεγέθη που εκφράζονται ως ποσοστό του ΑΕΠ θα αναθεωρηθούν (δημόσιο χρέος, γενικό δημοσιονομικό και πρωτογενές έλλειμμα, έλλειμμα ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών κ.λπ.). Παράλληλα εκτός του χαμηλότερου ρυθμού μεγέθυνσης του ΑΕΠ, τα δημοσιονομικά ελλείμματα θα αυξηθούν σε απόλυτους αριθμούς καθιστώντας επιτακτική την αλλαγή των δημοσιονομικών στόχων του προϋπολογισμού. Η αύξηση του ρυθμού πληθωρισμού και η δραστική αύξηση των τιμών των εμπορευμάτων θα αποτελέσει σοβαρό περιοριστικό παράγοντα για τη μεγέθυνση του ΑΕΠ. Η μείωση της αγοραστικής δύναμης των εργαζομένων θα έχει αρνητικά αποτελέσματα στην κατανάλωση. Η αβεβαιότητα και η αύξηση των τιμών των πρώτων υλών και των υπολοίπων απαραίτητων μηχανημάτων θα περιορίσει πιθανότατα τις σχεδιαζόμενες επενδύσεις.
Ο αντίκτυπος του πολέμου και των επακόλουθων κυρώσεων στην ελληνική οικονομία είναι αβέβαιος και θα εξαρτηθεί από το πώς θα εξελιχθεί η σύγκρουση, αλλά και από τη διάρκεια των κυρώσεων. Η άμεση έκθεση της Ελλάδας στη Ρωσία και στην Ουκρανία είναι σχετικά περιορισμένη. Η Ρωσία αντιπροσώπευε περίπου το 2% των αφίξεων τουριστών και των ταξιδιωτικών εισπράξεων πριν από την πανδημία. Επιπλέον, το μερίδιο των ελληνικών εξαγωγών προς τη Ρωσία και την Ουκρανία ανέρχεται μόλις στο 1%. Ωστόσο, ενώ το μερίδιο των εισαγωγών από την Ουκρανία είναι επίσης αμελητέο, στο 0,6%, οι εισαγωγές από τη Ρωσία (κυρίως πετρέλαιο και φυσικό αέριο) αντιπροσωπεύουν το 9,5% των συνολικών εισαγωγών της Ελλάδας. Όμως υπάρχουν ορισμένα προϊόντα όπως το σιτάρι που το 25% των εισαγωγών στην Ελλάδα προέρχεται από την Ουκρανία και τη Ρωσία.
Το εμπορικό έλλειμμα της Ελλάδας ήδη σχεδόν διπλασιάστηκε σε ετήσια βάση τον Ιανουάριο, καθώς η αύξηση των εισαγωγών επιταχύνθηκε και αυξήθηκε κατά 58%. Οι εκτιμήσεις είναι ότι το εμπορικό έλλειμμα θα συνεχίσει να διευρύνεται καθ’ όλη τη διάρκεια του 2022 ως αποτέλεσμα της στρατιωτικής σύγκρουσης μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας και των κυρώσεων, καθώς οι βασικές εισαγωγές γίνονται πιο ακριβές. Ο πληθωρισμός επιταχυνόταν ήδη πριν από την εισβολή και έφτασε το 7,2% σε ετήσια βάση τον Φεβρουάριο, αφού οι τιμές τόσο των τροφίμων όσο και των μη τροφίμων αυξήθηκαν με ταχύτερο ρυθμό. Πιθανότατα θα συνεχιστεί αυτή η επιτάχυνση τουλάχιστον για τους επόμενους τρεις μήνες. Η αβεβαιότητα είναι τεράστια και ως εκ τούτου ας περιμένουμε καλύτερα για τις επερχόμενες εξελίξεις.
4. Ο πόλεμος στην Ουκρανία θεωρώ ότι είναι ένα κρίσιμο σημείο καμπής που θα μας οδηγήσει σιγά-σιγά, αλλά σταθερά, σε μια αναμόρφωση της παγκόσμιας ισορροπίας ισχύος. Πρόκειται ουσιαστικά για την εμφανή πλέον μετατόπιση του επίκεντρου των πλανητικών εξελίξεων στην περιοχή της Ασίας (Καύκασος, Κεντρική, Νότια και Νοτιοανατολική Ασία) όπου ζουν τεράστιοι πληθυσμοί και υπάρχουν χώρες που πλέον συμμετέχουν έντονα στις εξελίξεις του πλανητικού γίγνεσθαι και μια κοινή τους συνισταμένη –αν και ακόμη όχι τόσο ξεκάθαρη– είναι η αντίθεσή τους με τις ΗΠΑ και τους συνοδοιπόρους της. Η Κίνα, η Ρωσία, η Ινδία, ως μεγάλες περιφερειακές δυνάμεις συνεπικουρούμενες από την πλειοψηφία των χωρών της Ν.Α. Ασίας, το Ιράν, οι πετρελαιοπαραγωγικές χώρες του Κόλπου, το Πακιστάν έχουν εισέλθει σοβαρά, για διαφορετικούς λόγους η καθεμία σε μια τροχιά αντιπαράθεσης με τις ΗΠΑ και τις υπόλοιπες δυτικές δυνάμεις. Θα πρέπει να γίνει σαφές ότι οι χώρες αυτές, που εκφράζουν απόψεις αντιηγεμονικές ως προς τις ΗΠΑ δεν βρίσκονται σε αρμονική θέση μεταξύ τους. Υπάρχουν αντιθέσεις, ανταγωνισμοί οικονομικοί και πολιτικοί, κρυφές ή φανερές βλέψεις της μιας έναντι της άλλης κάτι που καθιστά εξαιρετικά δύσκολη την συντονισμένη αντιπαράθεση με τις δυτικές δυνάμεις. Παρόλα αυτά η διαδικασία αναδιάταξης της πλανητικής ισχύος έχει αρχίσει με βασικούς παίκτες τις χώρες αυτής της γεωγραφικής περιοχής.
