Σχεδόν δύο εβδομάδες μετά το ολιγαρχικό πραξικόπημα στη Βολιβία, η κατάσταση παραμένει αμφίρροπη, παρά την υποστήριξη της αυτοανακηρυγμένης προέδρου Άνιεζ από την Ουάσιγκτον και τις Βρυξέλλες και την εντυπωσιακή «κατανόηση» που δείχνουν απέναντί της η Μόσχα και το Πεκίνο. Οι πραξικοπηματίες δεν έχουν καταφέρει να εδραιώσουν πλήρως την εξουσία τους, προσπαθώντας να κρατήσουν μια επίφαση νομιμοποίησης, σε μια απόπειρα υφαρπαγής της εξουσίας διαφορετική από τα «κλασικά» αιματηρά λατινοαμερικάνικα πραξικοπήματα. Το πράσινο φως που έδωσαν στο στρατό για να ανοίξει πυρ εναντίον διαδηλωτών περιορίζεται ως τώρα σε «παραδειγματικές» περιπτώσεις, και οπωσδήποτε δεν κάμπτει το ιθαγενικό και λαϊκό φρόνημα. Ταυτόχρονα, το ακροδεξιό και ρατσιστικό χρώμα που βγάζει η αμιγώς λευκή «μεταβατική κυβέρνηση» δεν τη βοηθά να κερδίσει την ανοχή ακόμη και τμήματος των μεσαίων στρωμάτων που ψήφισαν την αντιπολίτευση.
Από την άλλη, η λήψη πολιτικών αποφάσεων από την Άνιεζ (μεταξύ άλλων η ρήξη με τους Λατινοαμερικάνους συμμάχους της προηγούμενης κυβέρνησης), παρόλο που θεωρητικά η εξουσία της περιορίζεται στη διαχείριση του κράτους μέχρι να ξαναγίνουν εκλογές, δείχνει ότι πιστεύει πως «ήρθε για να μείνει». Ή τουλάχιστον αυτό θα προσπαθήσει, παρόλο που ως τώρα το μέτωπο των πραξικοπηματιών δεν είναι αρραγές. Ο πρωταγωνιστικός ρόλος ακροδεξιών όπως ο Καμάτσο, σε βάρος «μετριοπαθέστερων» όπως ο Μέσα, αποξενώνει σε μεγάλο βαθμό στρώματα που ήταν δυσαρεστημένα από τη μακρόχρονη διακυβέρνηση του Έβο Μοράλες, αλλά δεν θέλουν και την επιστροφή στα μαύρα χρόνια μιας ημιδικτατορικής ολιγαρχικής εξουσίας. Αυτό φαίνεται και από την αδυναμία των πραξικοπηματιών να κινητοποιήσουν κόσμο υπέρ τους, αφήνοντας το «πεζοδρόμιο» στον έλεγχο του MAS και των ιθαγενών. Έχουν βέβαια και οι πραξικοπηματίες αντίβαρα διόλου ευκαταφρόνητα: το στρατό και την αστυνομία…
Συνεχίζονται οι παλλαϊκού χαρακτήρα κινητοποιήσεις στη Χιλή, πρωτοφανείς εδώ και δεκαετίες, παρόλο που η κυβέρνηση του δεξιού προέδρου Πινιέρα δοκιμάζει διαρκώς, εναλλάξ, και το μαστίγιο και το καρότο. Η δέσμη μέτρων ανακούφισης των λαϊκών στρωμάτων και ενίσχυσης των δημόσιων υπηρεσιών υγείας και παιδείας δεν άρκεσαν για να πειστούν οι Χιλιάνοι να γυρίσουν στα σπίτια τους. Δεν τους πείθει ούτε η αιματηρή καταστολή, που ξαναπαίρνει το πάνω χέρι, με νέα επεισόδια δολοφονιών, βασανιστηρίων, βιασμών και «εξαφανίσεων» διαδηλωτών από τη στρατοχωροφυλακή και παρακρατικές συμμορίες. Η κοινωνία της Χιλής έχει σπάσει για τα καλά το φόβο που την πάγωνε, και τώρα η νεολαία δεν είναι πια μόνη της στους δρόμους. Εκατομμύρια πολίτες εξακολουθούν να διαδηλώνουν κάθε εβδομάδα, ενώ και τα αιτήματά τους έχουν ριζοσπαστικοποιηθεί: πέρα από την παραίτηση του Πινιέρα, τώρα οι Χιλιανοί απαιτούν μια Συντακτική Εθνοσυνέλευση που θα ψηφίσει νέο Σύνταγμα και θα βάλει οριστικά τέλος στην εποχή της μεταπινοσετικής αυταρχικής και νεοφιλελεύθερης «δημοκρατίας».
Καθοριστικός παράγοντας οι μαζικές διαδηλώσεις
Το λαϊκό στρατόπεδο, αρχικά αιφνιδιασμένο από το πραξικόπημα, έδειξε γρήγορα ότι διαθέτει ισχυρά αντανακλαστικά. Η γοργή μαζικοποίηση των κινητοποιήσεων ενάντια στο πραξικόπημα, και η συνέχισή τους παρά τη θανατηφόρα βία με την οποία αντιμετωπίζονται από τις ειδικές δυνάμεις και τις ακροδεξιές συμμορίες, αποτελεί τη βασική αιτία για την οποία η ντε φάκτο «κυβέρνηση» παραμένει επί ξυρού ακμής. Η καθημερινή λαϊκή και ιθαγενική αντίσταση απ’ άκρη σε άκρη της Βολιβίας αναδεικνύεται έτσι σε καθοριστικό παράγοντα, που είχε υποτιμηθεί από τους πραξικοπηματίες και τους πάτρωνες τους. Αυτή η αντίσταση μαζών που υπερασπίζονται τις κατακτήσεις τους επέτρεψε στους (καταδιωκόμενους τις πρώτες μέρες του πραξικοπήματος) γερουσιαστές και βουλευτές του MAS να «ανακαταλάβουν» τα νομοθετικά σώματα και, μαζί με λιγοστούς συναδέλφους τους από την αντιπολίτευση που διαφοροποιούνται από το πραξικόπημα, να εκλέξουν νέα προεδρεία σε Βουλή και Γερουσία. Μέχρι στιγμής εξακολουθούν να συνεδριάζουν και να μην αναγνωρίζουν την Άνιεζ, παρά την περικύκλωση των εδρών των νομοθετικών σωμάτων από τεθωρακισμένα.
Η καθημερινή λαϊκή και ιθαγενική αντίσταση απ’ άκρη σε άκρη της Βολιβίας αναδεικνύεται σε καθοριστικό παράγοντα, που είχε υποτιμηθεί από τους πραξικοπηματίες και τους πάτρωνες τους
Αυτά δεν σημαίνουν όμως ότι το λαϊκό στρατόπεδο, και ιδίως οι ηγέτες του, είναι ενοποιημένο κι έχει σαφές σχέδιο διεξόδου. Οι ηγεσίες αιφνιδιάστηκαν από το τελεσίγραφο του στρατού, κι αυτό βαραίνει. Μπορεί οι μάζες των ιθαγενών και των φτωχών να διαδηλώνουν με ηρωισμό ενάντια σε ένα εντελώς μειοψηφικό καθεστώς που φιλοδοξεί να γυρίσει τη Βολιβία δεκαετίες πίσω. Μπορεί και οι Μοράλες-Λινέρα να διακηρύττουν από το Μεξικό ότι εξακολουθούν να είναι η νόμιμη πολιτειακή ηγεσία, αφού Βουλή και Γερουσία δεν έχουν αποδεχθεί τις παραιτήσεις τους. Αλλά παραμένει το γεγονός της υποχώρησης υπό την απειλή γενικευμένης αιματοχυσίας ή και διαμελισμού της χώρας, που επέτρεψε σε μια ολιγαρχική ομάδα να καταλάβει την εξουσία. Εξίσου βαραίνει και ο κυνισμός μιας… πολυπολικής «διεθνούς κοινότητας» που (με τις λαμπρές εξαιρέσεις λίγων Λατινοαμερικάνων ηγετών) απλά κοιτά να διασφαλίσει τις μπίζνες της στη Βολιβία. Αυτά υποχρεώνουν τελικά σε κινήσεις όπως του Μοράλες, που λέει ότι δεν θα ξαναείναι υποψήφιος, και της παραμένουσας εντός της χώρας ηγεσίας του MAS, που διαπραγματεύεται τη διεξαγωγή στοιχειωδώς δίκαιων εκλογών με νέες υποψηφιότητες – χωρίς μέχρι στιγμής να βρίσκει ανταπόκριση.
Θα χύσουν την καρδάρα με το γάλα οι πραξικοπηματίες;
Παρατηρούμε δηλαδή όχι τόσο μια συντεταγμένη αντεπίθεση, όσο έναν αμυντικό αγώνα για να διασφαλιστούν κάποιες τουλάχιστον κατακτήσεις της απόπειρας μετάβασης των προηγούμενων χρόνων. Είναι σαφής η υποστήριξη ενός τέτοιου στόχου από μια λαϊκή πλειοψηφία αρκετά ευρύτερη από το 47,1% που πήραν οι Μοράλες και Λινέρα στις εκλογές. Αν τώρα οι πραξικοπηματίες, μεθυσμένοι από τη νίκη τους και την ισχύ που τους προσδίδει η υποστήριξη του στρατού και της Δύσης, αποφασίσουν να… χύσουν την καρδάρα με το γάλα, μπορεί οι εξελίξεις να είναι απρόβλεπτες. Ήδη η «κυβέρνηση» της Άνιεζ, στην οποία φιγουράρουν βασικοί εκπρόσωποι της λευκής ολιγαρχίας (που μιλά στο όνομα του… 5% του πληθυσμού), φαίνεται να γοητεύεται από μια τέτοια κατεύθυνση, μη περιοριζόμενη στο «μεταβατικό» ρόλο της: διάρρηξη των περιφερειακών συμμαχιών, σχέδια για ιδιωτικοποίηση του εθνικού πλούτου και δημόσιων επιχειρήσεων, «συμβολικές» κινήσεις που προσβάλλουν την ιθαγενική και λαϊκή αξιοπρέπεια κ.λπ.
Υπό καταρρακτώδη βροχή και αντιμετωπίζοντας τις επιθέσεις της στρατιωτικοποιημένης αστυνομίας, εκατοντάδες χιλιάδες Κολομβιανοί πήραν μέρος προχθές σε αντικυβερνητικές διαδηλώσεις στην Μπογκοτά και δεκάδες ακόμη πόλεις. Η γενική απεργία νέκρωσε κάθε οικονομική δραστηριότητα στη χώρα, ενώνοντας τα αιτήματα διαφόρων λαϊκών τομέων στο σύνθημα «Ντούκε, παραιτήσου». Οι διαδηλωτές κατάγγειλαν τη νεοφιλελεύθερη και φιλοαμερικάνικη πολιτική του προέδρου Ντούκε, όπως και τις καθημερινές δολοφονίες αγωνιστών από παραστρατιωτικούς. Η επιτυχία της απεργίας και η μαζικότητα των κινητοποιήσεων εξέπληξαν το αντίπαλο στρατόπεδο: «Φαίνεται ότι η Κολομβία δεν εξαιρείται από το κύμα δυσαρέσκειας που διαπερνά όλη την υποήπειρο. Η αθέτηση των υποσχέσεων και η ακραία πόλωση τροφοδότησαν αυτήν την εντυπωσιακή κινητοποίηση», επεσήμαινε με ανησυχία χθες ένας αναλυτής του Ατλαντικού Συμβουλίου, δυτικού think tank στενά συνδεδεμένου με το ΝΑΤΟ. «Φοβόμαστε να διαδηλώσουμε, αλλά το κάνουμε, γιατί δεν πάει άλλο με τη φτώχεια και τη στρατοκρατία», τόνιζε από την πλευρά της μια νεαρή διαδηλώτρια.
Πιο μετριοπαθείς αντιπολιτευόμενοι, καθώς και τμήμα του δυτικού μπλοκ, προειδοποιούν ότι μια τέτοια αλαζονική γραμμή θα γυρίσει μπούμερανγκ*. Μπορεί η κρατική βία και η διεθνής συνενοχή να επιτρέψουν σε μια τέτοια κυβέρνηση να επιβιώσει, με ή χωρίς «εκλογές», για κάποιο διάστημα. Αλλά σύντομα οι πραξικοπηματίες θα αναγκαστούν να επιλέξουν: είτε να μετασχηματιστούν σε… κανονικό πραξικόπημα, πνίγοντας στο αίμα την αντίσταση, είτε να αποδεχθούν την πραγματικότητα, προχωρώντας σε κάποιου είδους συμβιβασμό με το MAS. Ο λόγος είναι ότι οι Βολιβιάνοι (ορθότερα, η ιθαγενική και φτωχή πλειοψηφία) είδαν τη χώρα τους, που ήταν η φτωχότερη στη Λατινική Αμερική, να αναπτύσσεται με ραγδαίους ρυθμούς. Συμμετείχαν άμεσα σε μια απόπειρα δημοκρατικής μετάβασης που τους αναγνώρισε ως ισότιμους πολίτες. Ξέφυγαν από την ακραία φτώχεια και την πείνα που τους στοίχειωνε για αιώνες, επωφελούμενοι από μια πρωτοφανή διαδικασία κοινωνικής ανόδου. Δεν θα είναι εύκολο λοιπόν να πειστούν ότι πρέπει να τα ξεχάσουν όλα αυτά για χάρη μιας λευκής και φιλοδυτικής ελίτ που δεν αντέχει να μοιράζεται τη χώρα και τον πλούτο της με τους «βρωμοϊθαγενείς».
* Χαρακτηριστικό από αυτήν την άποψη ήταν το άρθρο που φιλοξένησε στις 19 Νοεμβρίου η Washington Post υπό τον τίτλο «Η Βολιβία πέφτει στα χέρια ενός βάρβαρου δεξιού καθεστώτος».
Τα γεγονότα
15 Νοεμβρίου: Την ίδια μέρα που η Βουλή και η Γερουσία αμφισβητούν τους πραξικοπηματίες και εκλέγουν νέους προέδρους (ιθαγενείς και μέλη του MAS-IPSP), οι ειδικές δυνάμεις ανοίγουν πυρ στην Κοτσαμπάμπα εναντίον άοπλων διαδηλωτών. Επίσημος απολογισμός: 9 νεκροί και 105 τραυματίες. Ο ΟΗΕ καταδικάζει τη «δυσανάλογη χρήση βίας».
16 Νοεμβρίου: Μετά τη σύλληψη 10 Κουβανών εθελοντών γιατρών από τους πραξικοπηματίες, που τους κατηγορούν ότι «υποδαύλιζαν ανατρεπτικές ενέργειες», η Κούβα αποφασίζει την ανάκληση των 725 γιατρών της που δούλευαν στη Βολιβία. Ο Μοράλες δηλώνει ότι παραμένει νόμιμος πρόεδρος και ότι πρέπει να ολοκληρώσει τη θητεία του, διευκρινίζοντας ότι δεν θα είναι εκ νέου υποψήφιος.
17 Νοεμβρίου: Προχρονολογημένο «προεδρικό διάταγμα» εξαιρεί στρατιωτικούς και αστυνομικούς από ποινικές ευθύνες για εγκλήματα τα οποία διαπράττουν «σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης». Η «πρόεδρος» Άνιεζ δηλώνει ότι κανείς δεν υποχρέωσε τον Μοράλες να παραιτηθεί και ότι, αν γυρίσει στη Βολιβία, θα συλληφθεί.
18 Νοεμβρίου: Συνεχίζονται οι ιθαγενικές και λαϊκές κινητοποιήσεις ενάντια στο πραξικόπημα σε όλη τη χώρα. Οι διαδηλωτές αποκλείουν αυτοκινητόδρομους και εργοστάσια, με συνέπεια να αρχίσουν ελλείψεις αγαθών στις μεγάλες πόλεις.
19 Νοεμβρίου: Οι ειδικές δυνάμεις, υποβοηθούμενες από ελικόπτερα και τεθωρακισμένα, επιχειρούν να σπάσουν τον αποκλεισμό του εργοστασίου αερίου στη Σενκάτα. Επίσημος απολογισμός: 8 νεκροί και 32 τραυματίες. Τεθωρακισμένα περικυκλώνουν τη Βουλή και τη Γερουσία.
20 Νοεμβρίου: Ο συνολικός αριθμός των θυμάτων τις πρώτες δέκα μέρες μετά την εκδήλωση του πραξικοπήματος ανέρχεται σε 32 νεκρούς και 712 τραυματίες. Ο Μοράλες απευθύνει έκκληση στους διεθνείς οργανισμούς να παρέμβουν για να σταματήσει η αιματηρή καταστολή. Εκπρόσωπος του MAS δηλώνει ότι δεν αναγνωρίζουν την Άνιεζ, αλλά θα συμμετάσχουν στις εκλογές με νέους υποψηφίους.
21 Νοεμβρίου: Δεκάδες χιλιάδες ιθαγενείς και υποστηρικτές του MAS βαδίζουν προς τη Λα Παζ κουβαλώντας τα φέρετρα των δολοφονημένων από τις ειδικές δυνάμεις συντρόφων τους. Ο «υπουργός Δικαιοσύνης» των πραξικοπηματιών δηλώνει ότι «μπορεί να χρειαστεί να υπερβούμε το συνταγματικό όριο των 90 ημερών για την προκήρυξη εκλογών». Βουλή και Γερουσία εξακολουθούν να συνεδριάζουν αμφισβητώντας τη νομιμότητα της «κυβέρνησης». Η Άνιεζ δηλώνει ότι θα ζητήσει από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο της Χάγης τη δίωξη του Μοράλες.
22 Νοεμβρίου: Σε συνέχεια των αποκαλύψεων ότι οι στρατιωτικοί που στήριξαν το πραξικόπημα είχαν εκπαιδευτεί στην κακόφημη «Σχολή των Αμερικών», το κουβανικό πρακτορείο ειδήσεων Prensa Latina αποκαλύπτει ότι ο στρατηγός Κάλιμαν (που τρεις μέρες μετά το πραξικόπημα παρέδωσε τη στρατιωτική ηγεσία στον στρατηγό Ορεγιάνα) βρίσκεται ήδη ως «συνταξιούχος» στις ΗΠΑ. Ο Μοράλες δηλώνει ότι αυτοί που πρέπει να φοβούνται το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο της Χάγης είναι οι «εγκληματίες και δολοφόνοι πραξικοπηματίες». Συνεχίζονται οι μαζικές κινητοποιήσεις ενάντια στο πραξικόπημα.
* Για όσα προηγήθηκαν, βλ. φύλλο 475
Κάποιες γενικότερες σκέψεις
Η Βολιβία του 2019 σε τίποτα δεν θυμίζει αυτήν του 2005. Η μετάβαση που επιχειρήθηκε, και τώρα ανακόπτεται βίαια από το πραξικόπημα, έχει ήδη αφήσει αποτυπώματα που είναι δύσκολο να σβηστούν είτε από τη στρατιωτική μπότα είτε από τη δυτική προπαγάνδα. Προσωποποιημένη από τη φιγούρα ενός ιθαγενή στην προεδρία κι ενός προοδευτικού λευκού διανοούμενου στην αντιπροεδρία, η βολιβιάνικη μετάβαση προχώρησε συνδυάζοντας τα τοπικά στοιχεία με μια απελευθερωτική πολιτική θεωρία. Η Βολιβία ήταν μια χώρα με ιθαγενική πλειοψηφία, αποκλεισμένη όμως ως το 2005 από την εξουσία, με μια ολιγάριθμη λευκή ελίτ μαθημένη να δίνει λογαριασμό μόνο στην Ουάσιγκτον, και με ένα στρατό «εκπαιδευμένο» σε αιματηρές δικτατορίες. Σε μια τέτοια χώρα η μετάβαση σήμαινε έναν πρωτοφανή εκδημοκρατισμό, πολιτικό και κοινωνικό, με στιγμές αποφασιστικότητας (π.χ. εθνικοποίηση των υδρογονανθράκων) που συνοδεύονταν από μια διαρκή αποφυγή οποιασδήποτε καταστολής και μια υπομονετική προσπάθεια απόσπασης πλειοψηφικής συναίνεσης.
Η σύνδεση του «εθνικού» (δηλαδή ιθαγενικού) και του ταξικού στοιχείου σε μια τέτοια χώρα ήταν μονόδρομος. Το ίδιο και η σύνδεση των εννοιών της δημοκρατίας και της ισότητας. Με πραγματική δημοκρατία, με ηθική ακεραιότητα που κανείς δεν τόλμησε να αμφισβητήσει, και με σταδιακή καταπολέμηση των ανισοτήτων, έγινε δυνατή στην πράξη μια πολιτική που έβγαλε την πλειοψηφία από την εξαθλίωση και ταυτόχρονα της έδωσε τη δυνατότητα να συμμετέχει ενεργητικά και άμεσα στην πολιτική. Αυτές οι κατακτήσεις δεν ακυρώνονται από πολιτικές αδυναμίες, όπως να μην έχει κανείς στην οπτική του την πιθανότητα πραξικοπηματικών ενεργειών. Πόσο μάλλον που υπήρχαν σημάδια ότι η ολιγαρχία απεργαζόταν άλλες «λύσεις», αφού έμαθε να μην έχει εμπιστοσύνη στις κάλπες… Οι πράγματι τεράστιες προεκλογικές συγκεντρώσεις του MAS-IPSP, συντριπτικές απέναντι στις ισχνές συγκεντρώσεις της αντιπολίτευσης, έκαναν τη λαϊκή ηγεσία να πιστέψει ότι απλά θα αποσπούσε άλλη μια εκλογική νίκη. Προφανώς όλο το βάρος δόθηκε εκεί, και έτσι δεν υπήρξε προετοιμασία για οτιδήποτε «απρόβλεπτο»… Παρ’ όλα αυτά, και ανεξάρτητα από την έκβαση της μάχης που ακόμα δίνεται στους δρόμους, η βολιβιάνικη μετάβαση παραμένει μια φωτεινή απόπειρα: αυθεντικά δημοκρατική και βαθιά ηθική, πιστώνεται την εισβολή στο εθνικό προσκήνιο πλατιών μαζών που για αιώνες αντιμετωπίζονταν ως υποζύγια και κρατούνταν βίαια στο πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό περιθώριο.
