Της Ιφιγένειας Καλαντζή*
Η πεποίθηση ότι η γνώση προσδίδει εξουσία, είχε ως αποτέλεσμα να κρατηθεί για αιώνες μακριά από τους κοινούς θνητούς. Το βιβλίο ως σύμβολο σοφίας απεικονίστηκε ευρέως στους πίνακες της ιταλικής Aναγέννησης και του ευρωπαϊκού μπαρόκ, για να προσδιορίσει την πνευματικότητα λόγιων, που συχνά εμφανίζονται στο μελετητήριό τους, ανάμεσα σε βιβλία και αντικείμενα-σύμβολα της διεργασίας της νόησης και της επιστήμης. Η απεικόνιση βιβλίων στον κινηματογράφο απαντάται συχνά στις ταινίες του Γκοντάρ, με πληθώρα αναφορών σε τίτλους και εξώφυλλα βιβλίων. Στο Όνομα του Ρόδου (1986) του Ζαν-Ζακ Ανό, η απόκρυψη της γνώσης, κατά τον σκοταδιστικό Μεσαίωνα, τονίζεται με τις απροσπέλαστες βιβλιοθήκες του μοναστηριού να απεικονίζονται με δαιδαλώδεις διαδρόμους και ψηλοκρεμαστές σκάλες, όπως στις συμβολιστικές δημιουργίες του Ολλανδού γραφίστα Έσερ.
Η νεανική ταινία της εβδομάδας Ο φύλακας της μνήμης, του Φίλιπ Νόις, στρέφεται γύρω απ’ την εικόνα ενός βιβλιοθηκάριου, απομονωμένου απ’ την υπόλοιπη κοινωνία, που φυλάει τη γνώση του κόσμου. Μετά από μια ολική καταστροφή, μια «φωτισμένη» ελίτ Πρεσβυτέρων επέβαλε ένα σύστημα ομοιόμορφων προτύπων συμπεριφοράς, με σκοπό να αποτρέψει τα αίτια που οδηγούν σε πολέμους. Με τα συναισθήματα σε καταστολή με ηρεμιστικά, φουρνιές ανθρώπων μεγάλωσαν σε ανάδοχες οικογένειες, ακολουθώντας ένα ελεγχόμενο σύστημα εκπαίδευσης. Η αρμονική συμβίωση σ’ ένα άψογα ρυθμισμένο παρόν, γεμάτο κάμερες, τεχνητό κλίμα και φουτουριστικά κτίρια σύγχρονης αρχιτεκτονικής, ανακαλεί και το απόλυτα ελεγχόμενο περιβάλλον στην ταινία Γκάτακα (1997) του Άντριου Νίκολ. Η εξάλειψη διακρίσεων εξαφάνισε μεν τη ζήλεια και το φθόνο, εξαφάνισε όμως και τη μνήμη. Το ιστορικό παρελθόν διαφυλάσσεται σε μια τεράστια, κλειστή για το κοινό, βιβλιοθήκη, από τους Φύλακες της μνήμης. Κατά την ετήσια τελετή αποφοίτησης, ο νεαρός Τζόνας προκρίθηκε ως ο νέος Φύλακας της Μνήμης, λόγω της σπάνιας ενόρασης που τον διακρίνει. Ο Πρεσβύτερος Δάσκαλος (Τζεφ Μπρίτζες) τον εκπαιδεύει στην εντυπωσιακή βιβλιοθήκη μεταδίδοντάς του τη γνώση, μέσω τηλεπαθητικού αγγίγματος. Τις πρωτόγνωρες εμπειρίες των αισθήσεων, των χρωμάτων και της μουσικής, αλλά και των συγκινήσεων που προκαλούν, ο Τζόνας θέλει να τις μοιραστεί, ως άλλος Προμηθέας, με την κοπέλα που έχει ερωτευθεί, παραβιάζοντας το απόρρητο, προς μεγάλη ενόχληση της Αρχιπρεσβυτέρας (Μέριλ Στριπ). Η νεανική ορμή, μαζί με τη γνώση και τον έρωτα, λέξη που έχει εξαιρεθεί από το επιτρεπτό λεξιλόγιο, γίνονται αιτία διατάραξης της γαλήνης της Κοινότητας και ο Τζόνας αντιμετωπίζεται ως ανατρεπτικό στοιχείο. Έχοντας επίγνωση πως η έλλειψη συναισθημάτων έχει μετατρέψει μερίδα πολιτών σε ψυχρούς εκτελεστές, ο Τζόνας αποφασίζει να το σκάσει.
Φιλοσοφικοί και πολιτικοί προβληματισμοί για τις σύγχρονες κοινωνίες θίγονται συχνά μέσα από την επιστημονική φαντασία. Στο Φαρενάιτ 451 (1966) του Φρανσουά Τριφό, τα βιβλία απαγορεύονται και καίγονται. Οι πολίτες ζουν σε ειδυλλιακές κοινωνίες, με χάπια συναισθηματικού ελέγχου ενώ η αποστήθιση βιβλίων αποτελεί μορφή αντίστασης ενάντια στη λήθη. Στο Ανθρώπινο Μίσος (2002) του Κουρτ Βίμερ, η «ειρηνική» κοινωνία επιτυγχάνεται σε απολυταρχικό περιβάλλον, με απαγόρευση των βιβλίων και καταστολή των συναισθημάτων, ενώ το κυνήγι της γνώσης αντιμετωπίζεται ως αντιστασιακή συμπεριφορά.
Στο Φύλακα της μνήμης η εύστοχη επιλογή να ξεκινάει η ταινία ασπρόμαυρη και να αποχτά χρώμα παράλληλα με το βαθμό αντίληψης των αισθήσεων από τον ήρωα, δεν βρίσκεται σε αντιστοιχία με την τετριμμένη απόδοση του «κακού» στον κόσμο. Η αποσπασματική μορφή εικόνων της σύγχρονης Ιστορίας με αυξανόμενη ταχύτητα στο μοντάζ και μουσική συναισθηματικής ανάτασης, στις ενοράσεις του ήρωα, θυμίζουν περισσότερο διαφημιστικό σποτ. Η ισοπέδωση πολιτικών γεγονότων με εικόνες αποτροπιασμού από τον πόλεμο του Βιετνάμ, την καταστολή διαδηλώσεων, αλλά και τον Μαντέλα, ως σύμβολο αγώνα κατά του απολυταρχισμού, εμφανίζουν το «κακό» ως νομοτελειακό ελάττωμα, μακριά από τα πραγματικά αίτια που προκαλούν τους πολέμους και τα συνεπάγωγα δεινά. Έτσι, μέσα από ταινίες που στοχεύουν στο εφηβικό κοινό διαχέονται απόψεις και επιχειρήματα μπολιασμένα από μια κυρίαρχη αντίληψη, ενώ ακόμα και κάποιοι ορθοί αλλά και αυτονόητοι σχολιασμοί, όπως το γεγονός ότι η ομοιομορφία δεν διασφαλίζει αποκλειστικά την ισότητα, διατυπώνουν τη μισή αλήθεια, δίνοντας επίφαση αντικειμενικότητας.
Το σεναριακό σχήμα με τη δράση να εκτυλίσσεται γύρω από την ξεχωριστή αύρα ενός εκλεκτού, όπως αντίστοιχα και με την ηρωίδα στην Τριλογία της απόκλισης: οι Διαφορετικοί (2014) του Νιλ Μπέργκερ, εξυπηρετεί την κλασική δομή ενός ήρωα με τον οποίο ο θεατής καλείται να ταυτιστεί, ενώ με την απόδραση του Τζόνας περνάει ως κοινώς αποδεκτή η μετριοπαθής πολιτική θέση ότι είναι αδύνατη η ανατρεπτική προοπτική ενός καταπιεστικού συστήματος.
Η ταινία καταλήγει με μια απροσδόκητη εικόνα θαλπωρής, σε ένα ξύλινο σπιτάκι καταμεσής ενός χιονισμένου δάσους, παραμονή Χριστουγέννων, ως έσχατο καταφύγιο μετά από μια εφιαλτική διάσταση του κόσμου, σε ένα γνώριμο χολιγουντιανό πρότυπο.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός/κριτικός κινηματογράφου
