Την Πέμπτη, 27 Φεβρουαρίου, στο Ίδρυμα Κακογιάννη, η «Μέρα25» οργάνωσε μία ενδιαφέρουσα εκδήλωση με θέμα «Τι είδους πολιτισμό θέλουμε;», με ομιλητές τους Κώστα Βαρώτσο-γλύπτη, Πέπη Ρηγοπούλου συγγραφέα-πανεπιστημιακό, Παναγιώτη Καλαντζόπουλο-συνθέτη, Μαρία Καρακίτσου-ηθοποιό, Χρήστο Μήτση-κριτικό κινηματογράφου και συντονίστρια την Ελένη Σπετσιώτη-θεατρολόγο. Η εκδήλωση άνοιξε και έκλεισε με τοποθετήσεις του οικοδεσπότη Γιάνη Βαρουφάκη.
Οι εισηγητές προσέγγισαν το θέμα κυρίως μέσα από την ειδικότητά τους και δευτερευόντως μέσα από μια ευρύτερη θεώρηση του ζητήματος «πολιτισμός», οπότε και οι ερωτήσεις από την πλευρά των ακροατών περιστράφηκαν γύρω από τη θεματολογία όπως την καθόρισαν οι ομιλητές. Ακούστηκαν ενδιαφέρουσες απόψεις για τη μουσική, το θέατρο, τη γλώσσα κ.λπ., αλλά στο σύνολο δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στους καλλιτέχνες, το κράτος και τα «μέσα κοινωνικής δικτύωσης». Πλησιάζοντας προς το τέλος, έκανα μια μικρή παρέμβαση για να επισημάνω μια εξαιρετικά καίρια διάσταση του ζητήματος «πολιτισμός», εγγύτερα κατά τη γνώμη μου στην ερώτηση «τι είδους πολιτισμό θέλουμε;». Προκειμένου να δημοσιευτεί, έκανα μερικές συμπληρώσεις.
Οι πολιτισμένοι
Ένα πολύ σημαντικό ζήτημα που έχει θιχτεί με διάφορους τρόπους, αφορά βεβαίως τη δραστηριότητα των καλλιτεχνών σε ξεχωριστούς τομείς μέσα στην πολιτιστική μας ζωή. Αλλά υπάρχει ένα πολύ σοβαρότερο πρόβλημα. Σε τι κατάσταση βρίσκονται οι κοινωνίες, τουλάχιστον σε ευρωπαϊκό επίπεδο, και από πού ξεκινάει μια συζήτηση για τον πολιτισμό;
Αναφέρθηκε, για παράδειγμα, ότι η Δανία βγάζει καλούς κινηματογραφιστές. Η Δανία, ως πιο εύρυθμα και αποδοτικά λειτουργούσα κοινωνία, έχει επίσης καλά πανεπιστήμια. Έχει ενημερωμένες βιβλιοθήκες και πλούσια μουσεία, έχει πολύ καλούς δρόμους και συγκοινωνίες, έχει καλοσχεδιασμένη πολεοδομία, έχει άψογα εξοπλισμένα νοσοκομεία, είναι τεχνολογικά προηγμένη κ.λπ. Εν ολίγοις, διαθέτει αυτά τα οποία συνιστούν μια σύγχρονη κοινωνία. Όμως, αυτή η καλολαδωμένη οντότητα, που αποτελεί ευρωπαϊκό υπόδειγμα οργάνωσης και ανάπτυξης με υψηλού επιπέδου θεσμούς και υποδομές, με ευταξία και αξιοκρατία, δέχεται ελάχιστους πρόσφυγες και σημαντικό κομμάτι του λαού και των πολιτικών της εκπροσώπων μισεί τους μετανάστες, ενώ ευθύνεται άμεσα για το ξερίζωμά τους. Η Δανία στέλνει F-16 που βομβαρδίζουν στην ανατολική Μεσόγειο επιφέροντας τεράστιες και ανεπανόρθωτες καταστροφές σε χώρες, λαούς και πολιτισμούς αιώνων, συμβάλλοντας στη δημιουργία των πελώριων προσφυγικών κυμάτων. Στη Δανία είχαν πάρει την απόφαση να αφαιρούν με νόμο από τους πρόσφυγες που φτάνουν από τη Συρία, ακόμα και τις βέρες τους προκειμένου να καλυφτούν τα έξοδα της διαμονής τους! Άρα για ποιο πολιτισμό μιλάμε; Μιλάμε για πολιτισμό ή μιλάμε για ανώδυνη και καθησυχαστική παραγωγή πολιτιστικών προϊόντων; Είναι δύο αλληλεξαρτώμενα, αλλά διαφορετικά πράγματα. Αν βέβαια, διαχωρίσουμε τη βαρβαρότητα του ρατσισμού, του αποικιοκρατικού πολέμου και της λεηλασίας των πιο αδύναμων από τα πολιτιστικά αγαθά που παράγουν, συντηρούν και απολαμβάνουν οι Δανοί, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα και η Δανία είναι ένα αξιοζήλευτο πολιτισμικό μοντέλο. Αλλά αυτό εννοούμε κι αυτό θέλουμε όταν επιζητούμε έναν ανώτερο πολιτισμό; Ένα «σύνθετο» με ευμάρεια και ειρήνη για τους μεν και άγρια βαρβαρότητα για τους δε; Είναι ταιριαστό αυτό με την κοσμοαντίληψή μας;
Εντάξει, θα πείτε, και η περίφημη Αθηναϊκή Δημοκρατία είχε δούλους. Πράγματι, αλλά έχουν μεσολαβήσει δυόμισι χιλιάδες χρόνια και έχει υπάρξει ο Διαφωτισμός. Τώρα συμφωνούμε ότι η υποδούλωση συνανθρώπων είναι βδελυρός αναχρονισμός. Ξέρουμε επίσης ότι η καταστροφή των άλλων πολιτισμών είναι έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Αν, λοιπόν, ακόμα θεωρούμε συμβατή τη βαρβαρότητα που ασκούν οι φερόμενοι ως πολιτισμένοι εταίροι μας στη Ευρώπη και τις ΗΠΑ με τις αξίες του πολιτισμού που πιστεύουμε ότι έχουμε κατακτήσει, κάτι δεν πάει καλά.
Γι’ αυτό δεν μπορούμε να βλέπουμε τον πολιτισμό μόνο μέσα από το πρίσμα των καλλιτεχνών, των διανοουμένων και των παραγωγών πολιτιστικών προϊόντων, αλλά πρέπει να τον βλέπουμε και μέσα από τον βιωμένο πολιτισμό του κοινωνικού σώματος, της πολιτείας ολάκερης.
Οι προτεραιότητες
Τι γίνεται στην Ελλάδα, σήμερα; Σε μία πτυχή μόνο θα αναφερθώ, γιατί τα θέματα είναι πολλά και τεράστια. Πέντε εκατομμύρια επισκέπτες πέρασαν πέρσι από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος για να απολαύσουν τα πολιτιστικά προϊόντα που προσφέρει στο κοινό. Όμως, από πού ξεκινούν όλοι αυτοί οι άνθρωποι; Έχοντας μεγαλώσει στην πλατεία Αμερικής και την πλατεία Βικτωρίας και ζώντας στα Εξάρχεια, είναι εύκολο να σας εξηγήσω πού και πώς ζουν. Αν κυκλοφορήσουμε στις γειτονιές θα δούμε ότι οι άνθρωποι δεν βγαίνουν εύκολα ούτε ελεύθερα από τα διαμερίσματα, μένουν συχνά εσώκλειστοι και καταναλώνουν όλη τη σαβούρα που μπαίνει free και non-stop στα δωμάτιά τους μόνο με την τηλεόραση. Δεν μπαίνει τίποτα άλλο. Με την ίδια λογική, εξαρτημένοι από τη διαφήμιση και το λάιφσταϊλ, ακολουθούν τη μόδα της αγοράς, ένα τυποποιημένο μοντέλο χαμηλής ποιότητας. Καταφέρανε τους ανθρώπους, να ντύνονται, για την ακρίβεια να μεταμφιέζονται, όπως οι άστεγοι. Με σχισμένα παντελόνια, κουρελιασμένα με ξέφτια ή να στιγματίζουν το σώμα τους όπως οι κατάδικοι, με τατουάζ. Αυτό είναι ελευθερία επιλογής; Είναι αναζήτηση προσωπικής ταυτότητας ή είναι απόλυτη μαζική υποταγή που έρχεται έξωθεν και άνωθεν; Έχει ίχνη αυθορμητισμού ή είναι μαζική συσκευασία ανθρώπων που άγονται και φέρονται με την ψευδαίσθηση ότι είναι ελεύθεροι. Μήπως είναι μαρκάρισμα, αλλά με βερνίκι; Όπως και η προηγούμενη, όπως και η επόμενη μόδα. Ο άνθρωπος δεν συμμετέχει ούτε καν στη διαμόρφωση της ένδυσής του. Είναι προκάτ.
Έχουμε αντιληφθεί, λοιπόν, σε τι πολιτισμική καθίζηση έχουν οδηγήσει τις κοινωνίες στη διαδικασία ελέγχου και εκμετάλλευσής τους; Πόσο πολιτισμικά παθητικούς ανθρώπους φτιάχνουν; Εδώ τίθεται το θέμα. Ασφαλώς, δεν θα υποδείξουμε στους καλλιτέχνες πώς να εκφραστούν, τι τραγούδια να γράψουν, τι θέατρο να παίξουν ή τι πίνακες να ζωγραφίσουν. Αλλά θα υπερασπιστούμε το δικαίωμα και την αναγκαιότητα για διάλογο, για να πούμε στους καλλιτέχνες, τη γνώμη μας: ακούστε να δείτε, αγαπητοί μας δημιουργοί, οι κοινωνίες καταρρέουν μπρος στα μάτια μας και γι’ αυτό γίνονται πιο ευάλωτες στη φασιστική ρατσιστική προπαγάνδα πέφτοντας ακόμα πιο χαμηλά. Εάν δεν αντιδράσουμε –ατομικά και συλλογικά- με όλες μας τις δυνάμεις, με τα ταλέντα και τις ωραίες ιδέες, θα βρεθούμε υπόλογοι για φαινόμενα που η ανθρωπότητα έχει ξαναζήσει με τα γνωστά αρνητικά αποτελέσματα. Εάν δεν παρέμβετε εσείς, δεν παρέμβουν οι δάσκαλοι, δεν παρέμβουν οι ιερείς, οι «καλοί» που ανέφερε ο Παναγιώτης, αν δεν παρέμβει ο κάθε συνειδητοποιημένος πολίτης, θα ζούμε σε κοινωνίες που οι άνθρωποι θα φεύγουν από την υποβαθμισμένη γειτονιά και τον άχαρο εργασιακό τους χώρο, με χαλασμένα υδραυλικά και με φόβο να βγουν έξω μόλις νυχτώσει, για να πάνε στο Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, (όπως πάνε οι άστεγοι στα καταλύματα των δήμων για λίγη ζεστασιά όταν χιονίζει), να πάρουν μία δόση πολιτισμού και μετά να γυρίσουν στην αθλιότητα ή έστω την καθημερινή τους μιζέρια. Εάν θέλουμε τέτοιον πολιτισμό, ήδη υπάρχει το μοντέλο.
Εμείς που έχουμε κάποιο βήμα πρέπει να μιλήσουμε για έναν άλλο πολιτισμό. Και γι’ αυτό, δυστυχώς, έχουμε μείνει πολύ πίσω∙ δεν το βλέπω να γίνεται, πέρα από μεμονωμένες αναφορές, με αποσπασματικό τρόπο και όχι αρκετές δράσεις. Για να γίνει, όμως, χρειάζεται να αναδιοργανώσουμε και να αναπροσανατολίσουμε την οπτική μας για τον πολιτισμό. Να ξεκινάμε έχοντας κατά νου ότι είμαστε πολίτες, ότι ανήκουμε σε ένα σύνολο. Αν το καταφέρουμε, θα ευεργετηθεί και η ατομική δημιουργία γιατί θα αντλεί ιδέες και υλικό όχι μόνο από τον εσωτερικό μας μικρόκοσμο, αλλά και από τον εξωτερικό μας μεγαλόκοσμο.
Υστερόγραφο περί μόδας
Ο Γιάνης Βαρουφάκης, στο κλείσιμο της βραδιάς, αντέκρουσε την άποψη μου για τη μόδα της εποχής λέγοντας «θέλουμε αυθορμητισμό. Δεν θα είμαι εγώ αυτός που θα κρίνω αυτόν που βάζει τα τατουάζ ή τον άλλο που ντύνεται με σχισμένα παντελόνια, όπως δεν ήθελα να με κρίνουνε εμένα κι εσένα όταν φοράγαμε τζιν και μας θεωρούσανε τεντιμπόϊδες». Δηλαδή, δεν σχολιάζουμε τη μόδα επειδή παρεμποδίζουμε τον αυθορμητισμό των μαζών; Κι αν ακόμα υποθέσουμε ότι υπάρχει αυθορμητισμός, είναι πάντα –υπεράνω κριτικής– αθώος και αβλαβής; Γιατί τότε επικρίνουμε τον αυθορμητισμό με τον οποίο εκφράζονται μαζικά οι εθνικιστές και οι χούλιγκαν; Αλλά, ακόμα κι αν θεωρήσουμε ότι η μόδα είναι φαινόμενο αυθορμητισμού, μη κατευθυνόμενο, από πότε η κακογουστιά, η φτηνή μίμηση, η μαζική εμπορευματική τυποποίηση και η κακοποίηση του σώματος απαλλάσσονται από την κριτική μας;
Φωτό: Στέλιος Ελληνιάδης, πλατία Βικτωρίας
