του Κώστα Μελά*
Η πανδημία Covid-19 έχει προκαλέσει εκρηκτικά κοινωνικοοικονομικά αποτελέσματα, αλλά δεν έχουν χτυπηθεί όλοι με τον ίδιο τρόπο. Το περιοδικό Forbes δημοσίευσε μια χρήσιμη σύνθεση των κερδών των υπερ-πλούσιων κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Στη πρώτη θέση βρίσκεται ο γίγαντας του ψηφιακού καπιταλισμού, το Facebook, του οποίου η χρηματιστηριακή αξία των μετοχών του αυξήθηκε κατά 60% τους τελευταίους δύο μήνες, χάρις στην ψηφιακή εφαρμογή Facebook Shops, που έθεσε σε εφαρμογή. Πρόκειται για σύστημα που επιτρέπει τη δημιουργία online καταστημάτων δωρεάν μέσω μιας απλής εγγραφής στο Facebook. Είναι ένα απλό παράδειγμα πως οι προωθούμενες εφαρμογές των ψηφιακών γιγάντων έχουν καταφέρει να βρουν στο καιρό της πανδημίας χώρους και ευκαιρίες πειραματισμού άνευ προηγουμένου.
Αντιθέτως, για το άλλο ψηφιακό γίγαντα, Airbnb, πρόκειται για πραγματική καταστροφή. Με το ολοκληρωτικό κλείσιμο των τουριστικών δραστηριοτήτων, η ηλεκτρονική πλατφόρμα με έδρα το Σαν Φρανσίσκο της Καλιφόρνιας προβλέπεται μείωση των εσόδων για το 2020 πάνω από 50% σε σχέση με το 2019. Με αυτές τις εξελίξεις έχουν ήδη απολυθεί 1.900 εργαζόμενοι σε ένα σύνολο 7.500.
Διαφορετικές είναι οι εξελίξεις στην Amazon. Η πανδημία έδωσε τρομακτική ώθηση στην πολυεθνική του Σιάτλ, με αποτέλεσμα το πρώτο τρίμηνο του 2020 να καταγραφεί αύξηση κατά 24 δισ. δολάρια στο μικτό αποτέλεσμα της επιχείρησης σε σχέση με το αντίστοιχο τρίμηνο του 2019. Η κεφαλαιοποίηση της εταιρίας αυξήθηκε στα 1.250 δισ. δολάρια. Εάν θέλουμε να κάνουμε μια σύγκριση με τον τομέα του αυτοκινήτου, οι τρεις γερμανικές εταιρείες Volkswagen, Daimler και BMW έχουν μαζί χρηματιστηριακή αξία 135 δισ. δολάρια, δηλαδή το 10% της χρηματιστηριακής αξίας της Amazon. Η απεικόνιση δείχνει με απόλυτη σαφήνεια το ρόλο των ΗΠΑ σε σχέση με τη Γερμανία στη διαδικασία χρηματιστηριοποίησης της οικονομίας, και τη κερδοσκοπική λογική που διέπει τις ηλεκτρονικές πλατφόρμες.
Η Amazon είναι η δεύτερη εταιρεία στον πλανήτη με υψηλότερα κέρδη μετά την κινέζικη Alibaba, που, ως γνωστόν, αποτελεί το άμεσο ανταγωνιστή της στο ίδιο αντικείμενο εργασιών. Η Amazon, εκμεταλλευόμενη τα μέτρα ενάντια στην πανδημία, κυρίως το μέτρο που επέβαλε απόσταση μεταξύ των καταναλωτών, που έδωσε τεράστια ώθηση στις on line αγορές, κατάφερε να αυξήσει μόνο στις ΗΠΑ, κατά 45% στους εγγεγραμμένους στις υπηρεσίες της. Η μεγάλη άνοδος των πωλήσεων επέφερε τρομακτική άνοδο στην αύξηση του φόρτου των εργαζομένων, τόσο όσων εργάζονται στις αποθήκες όσο και σε εκείνους που εργάζονται στην παράδοση, στους οποίους οφείλονται και τα υπερκέρδη της εταιρίας (τελικά η ζωντανή εργασία είναι αυτή που παράγει αξία και αυτή είναι που στερείται την πραγματική της ανταμοιβή με αποτέλεσμα τη δημιουργία υπερκερδών).
Στην πρώτη φάση της πανδημίας παρατηρούμε την σταθεροποίηση της κυριαρχίας των μεγάλων εταιριών του ψηφιακού καπιταλισμού. Αλλά διακρίνονται επίσης τα όρια των λογικών τους σχετικά με την νέα κυριαρχία και τη νέα εμπορευματοποίηση που προσπαθούν να επιβάλλουν, κάτι που έχει ήδη ανοίξει μια νέα φάση σύγκρουσης στον κόσμο της εργασίας
Η επιχείρηση αξιοποίησε πλήρως τις έκτακτες συνθήκες λόγω της πανδημίας υπέρ των συμφερόντων της αυξάνοντας υπέρμετρα το βαθμό εκμετάλλευσης των εργαζομένων. Αυτό οδήγησε σε διαμαρτυρίες και διεκδικήσεις των εργαζομένων προκειμένου να σταματήσει η στυγνή εκμετάλλευση. Η απόλυση, του πρωτεργάτη των εκδηλώσεων διαμαρτυρίας και οργάνωσης απεργιών, Chris Small, στο κατάστημα του Staten Island a New York City στα τέλη του Μαρτίου 2020, με απόλυτα κυνικό τρόπο, οδήγησε την Γενική Εισαγγελέα του Κράτους της Νέας Υόρκης να την χαρακτηρίσει «ντροπιαστική» και να αναγγείλει ότι θα προσφύγει νομικά εναντίον της εταιρίας.
Μεταξύ των συνθημάτων που προέβαλαν οι εργαζόμενοι δύο ήταν τα σημαντικότερα δεδομένου ότι εξέφραζαν την πραγματικότητα αλλά και λειτούργησαν ως ιδεολογική κριτική στο υπόδειγμα που σήμερα είναι κυρίαρχο στις καταναλωτικές κοινωνίες της Δύσης αλλά και του πλανήτη, το οποίο υποστηρίζει την «κυριαρχία του καταναλωτή» έναντι όλων των συμμετεχόντων στις οικονομικές συναλλακτικές σχέσεις. Το πρώτο ήταν το ακόλουθο: «Treat Your Workers Like Your Customers» (Να συμπεριφέρεστε στους εργαζομένους σας όπως στους πελάτες σας). Και το δεύτερο: «Our Health Is Just Essential» (η υγεία μας είναι επίσης ουσιαστική).
Είναι βέβαιον ότι τα συνθήματα αυτά δεν συλλαμβάνουν την πραγματικότητα της καπιταλιστικής οικονομίας δεδομένου ότι η απλή παρατήρηση και μόνο αποκαλύπτει περίτρανα ένα από τα μεγαλύτερα ψέματα πάνω στα οποία έχει κτισθεί μια ολόκληρη αντίληψη για τον τρόπο λειτουργίας του οικονομικού συστήματος στο οποίο όλοι μας ζούμε: την κυριαρχία του καταναλωτή.
Στις συμβατικές αλλά κυρίαρχες οικονομικές θεωρίες η αγορά ταυτίστηκε με την κυριαρχία του καταναλωτή, με τη δύναμή του να αποφασίζει τι θα παραχθεί, τι θα αγοραστεί και τι θα πουληθεί… Υποστηρίζεται ότι ο καταναλωτής έχει την απόλυτη δύναμη στην οποία είναι υποταγμένη η καπιταλιστική επιχείρηση. Μια τέτοιας μορφή οικονομική δημοκρατία, ωστόσο, αποτελεί μια τόσο εμφανή επινόηση, που είναι απορίας άξιο πως μπορεί να την υποστηρίζει κανείς.
Το πραγματικά απίστευτο είναι ότι η άποψη περί κυριαρχίας του καταναλωτή εξακολουθεί να γίνεται αποδεκτή από όλο και μεγαλύτερο αριθμό ατόμων που είναι πρόθυμοι να υποκαταστήσουν τις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές τους ελευθερίες με το «δικαίωμα της ελεύθερης επιλογής» ενός μαζικού προϊόντος σε «εύλογη τιμή».
Η πραγματικότητα, όπως προκύπτει από την ιστορική εμπειρία είναι διαφορετική: Τα μονοπώλια, τα ολιγοπώλια δεν συνιστούν απλώς ατέλειες ή στρεβλώσεις των αγορών, αλλά είναι οργανικό αποτέλεσμα του καπιταλιστικού ανταγωνισμού. Δεν είναι μόνον άρνηση του ελεύθερου ανταγωνισμού (ολοκληρωτικά πλασματική έννοια) αλλά είναι παιδιά του καπιταλιστικού ανταγωνισμού. Είναι εκδηλώσεις της εγγενούς στον καπιταλισμό τάσης για συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου. Αυτή η εγγενής τάση, δείτε το παράδοξο αλλά πραγματικό, γίνεται περισσότερο έντονη και δυνατή όσο οι πολιτικές δυνάμεις επιχειρούν να απελευθερώσουν την οικονομία από παλιούς ή νέους περιορισμούς ρύθμισής της. Δεδομένου ότι καθ’ όλη την ιστορική περίοδο του καπιταλισμού τα συγκεκριμένα φαινόμενα δεν είναι συγκυριακά αλλά αποτελούν μια διαχρονική συνεχώς επεκτεινόμενη μεγεθυντική διαδικασία, αποτελούν και δομικό χαρακτηριστικό του συστήματος.
***
Παρόλα αυτά θα μπορούσαμε εν κατακλείδι να δεχθούμε ότι: Σε αυτή την πρώτη δραματική φάση της πανδημίας παρατηρούμε την σταθεροποίηση της κυριαρχίας των μεγάλων εταιριών του ψηφιακού καπιταλισμού. Αλλά διακρίνονται επίσης τα όρια των λογικών τους σχετικά με την νέα κυριαρχία και τη νέα εμπορευματοποίηση που προσπαθούν να επιβάλλουν, κάτι που έχει ήδη ανοίξει μια νέα φάση σύγκρουσης στον κόσμο της εργασίας.
* Ο Κώστας Μέλας είναι οικονομολόγος και πανεπιστημιακός
