του Θανάση Μουσόπουλου*
Ο Λίνος Πολίτης στην «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» (εκδ. ΜΙΕΤ, 1978) το κεφάλαιο «Οι δεκαετίες πριν από την Επανάσταση» το αφιερώνει σε τρεις προσωπικότητες που μοιάζουν διαφορετικές: Ρήγας-Χριστόπουλος-Βηλαράς, έχουν όμως κοινά στοιχεία, μάλλον αποτελούν θα λέγαμε μια συνέχεια.
«Η τελευταία δεκαετία του 18ου αιώνα και οι δύο πρώτες του 19ου είναι χρόνια πολύ κρίσιμα και πολύ σημαντικά για τον νέο ελληνισμό» (σελ. 123) και παρακάτω: «Σαν μια συνισταμένη όλων των τάσεων του ελληνισμού τα χρόνια αυτά, προβάλλει η φλογερή προσωπικότητα του Ρήγα, που η δράση του καλύπτει την τελευταία δεκαετία του 18ου αιώνα» (σελ. 125). Για τις δύο πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα αναφέρει στη συνέχεια: «Τα ποιήματα του Χριστόπουλου […] έφερναν στον καιρό τους μια καινούργια δροσιά, κάποιο διαφορετικό μήνυμα» (σελ. 134), ενώ «Ένα αποφασιστικό βήμα προς τα εμπρός θα κάνει (ενν. η νεότερη ελληνική ποίηση) με τον Γιάννη Βηλαρά» (σελ. 135).
Τα τέλη του 18ου αιώνα έχουν συνδεθεί παγκόσμια από τη Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση που αποτελούσε κατάληξη του Διαφωτισμού. Και η Ελλάδα επηρεάστηκε ποικιλότροπα από τα τεκταινόμενα στην Ευρώπη. Ο Ρήγας Φεραίος (1757-24 Ιουνίου 1798) αποτελεί κυρίαρχη προσωπικότητα της νεοελληνικής πορείας. Πολυταξιδεμένος και πολύγλωσσος, πρωτοπόρος λόγιος και πολιτικός, ήταν θα λέγαμε «ακτιβιστής» και επαναστάτης, πράγμα που οδήγησε και στον βίαιο θάνατό του. Πρόσφατα κυκλοφόρησε ένα πολύ σημαντικό βιβλίο του Δημήτρη Ψαρρά «Πώς συλλογάται ο Ρήγας; Επιστροφή στις Πηγές» Εκδ. Πόλις, 2020.
Στο οπισθόφυλλο της έκδοσης διαβάζουμε: «Η αναζήτηση νέων πηγών στο έργο του Ρήγα Βελεστινλή αποδίδει σημαντικά ευρήματα: […] Πιστοποιείται η εξοικείωση του Ρήγα με το έργο του Βολταίρου και η μετάφραση μεγάλων αποσπασμάτων από τα κείμενά του. […] Διατυπώνονται νέες σκέψεις για τη μυστική οργάνωση του Ρήγα και την προσωπική του σχέση με τη θρησκεία. Μέσα από τα νέα αυτά ευρήματα, επιχειρείται να ερμηνευτεί η δυσανεξία της επίσημης συντηρητικής ιστοριογραφίας απέναντι στην προσωπικότητα, τη δράση και το έργο του Ρήγα. Αναλύεται ειδικά η αρνητική στάση των εκπροσώπων της Ελληνορθόδοξης Ιεραρχίας […] Κυρίως, όμως, συνοψίζεται το πολιτικό σχέδιο του Ρήγα για μια πολιτειακή συγκρότηση της απελευθερωμένης Ελλάδας και των Βαλκανίων με βάση τα πιο προωθημένα προτάγματα του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού. Το απελευθερωτικό όραμα του Ρήγα συμπεριλαμβάνει ισότιμα όλες τις πληθυσμιακές ομάδες, χωρίς καμία διάκριση φύλου, εθνικής καταγωγής, θρησκείας και γλώσσας.»
Κλείνω με μια φράση του Ψαρρά που δείχνει και το εύρος του: «Ο Ρήγας δρούσε στα πλαίσια ενός πανευρωπαϊκού ρεύματος» (σελ. 34).
Είναι γνωστός ο Θούριος του Ρήγα. Παραθέτω δύο αποσπάσματα χαρακτηριστικά:
Α.
Ανδρείοι καπετάνοι, παπάδες, λαϊκοί,
σκοτώθηκαν κι αγάδες, με άδικον σπαθί.
Κι αμέτρητοι άλλοι τόσοι, και Τούρκοι και Ρωμιοί,
ζωήν και πλούτον χάνουν, χωρίς καμιά αφορμή.
Ελάτε με έναν ζήλον, σε τούτον τον καιρόν,
να κάμωμεν τον όρκον, επάνω στον σταυρόν.
Συμβούλους προκομμένους, με πατριωτισμόν
να βάλωμεν εις όλα, να δίδουν ορισμόν.
Οι νόμοι να ’ν’ ο πρώτος, και μόνος οδηγός,
και της πατρίδος ένας, να γένει αρχηγός.
Γιατί κι η αναρχία, ομοιάζει την σκλαβιά,
να ζούμε σαν θηρία, είν’ πιο σκληρή φωτιά.
Β.
Σ’ ανατολή και δύση, και νότον και βοριά,
για την πατρίδα όλοι, να ’χωμεν μια καρδιά.
Στην πίστιν του καθ’ ένας, ελεύθερος να ζη,
στην δόξαν του πολέμου, να τρέξωμεν μαζί.
Βουλγάροι κι Αρβανήτες, Αρμένιοι και Ρωμιοί,
Αράπηδες και άσπροι, με μια κοινήν ορμή,
Για την ελευθερίαν, να ζώσωμεν σπαθί,
πως είμαστ’ αντριωμένοι, παντού να ξακουσθή.
***
Την ίδια προεπαναστατική περίοδο του νεοελληνικού διαφωτισμού έχουμε ως σημαντικό εκφραστή τον Αδαμάντιο Κοραή, για τον οποίο θα μιλήσουμε στην επόμενη ενότητα.
Θα κλείσουμε το κείμενό μας με δύο λογοτέχνες που χαρακτηρίζονται ως πρόδρομοι: ο Αθανάσιος Χριστόπουλος και ο Γιάνης Βηλαράς. Και οι δύο είναι βορειοελλαδίτες, ο Χριστόπουλος (1772-1847) από την Καστοριά και ο Βηλαράς (1771-1823) από τα Γιάννενα.
Ο Αθανάσιος Χριστόπουλος έζησε πολλά χρόνια στο Βουκουρέστι, όπου και πέθανε αφού έζησε κάποια χρόνια στην ελεύθερη Ελλάδα. Ασχολήθηκε με πολλά θέματα. Το 1805 στη Βιέννη δημοσίευσε το περίφημο έργο του «Γραμματική της Αιολοδωρικής, ήτοι της ομιλούμενης των Ελλήνων γλώσσης». Κυρίως έγινε γνωστός για τα ποιήματα που έγραψε στη δημοτική και ονομάστηκε λόγω του ύφους «Νέος Ανακρέων». Το 1811 στη Βιέννη κυκλοφόρησε η μοναδική του συλλογή «Λυρικά». Παραθέτουμε αποσπάσματα από δύο ποιήματά του:
Σύντροφοι
Χθες το βράδυ βυθισμένος / εις τον ύπνον τον γλυκόν
είδα όλος τρομαγμένος / ένα όνειρον κακόν.
Eις βουνόν εγώ και ο Έρως, / και η αγάπη μου μαζί,
και ο Kαιρός ο πάντα γέρος / ανεβαίναμεν πεζοί.
H αγάπη σταματούσε / εις τον δρόμον τον σκληρόν,
και ο Έρωτας περνούσε / βιαστικά με τον Kαιρόν […]
Αταραξία
Δυσάρεστη ψυχή μου, / γαβάθιζε του κόσμου.
Ο κόσμος –μη σε μέλει– / ας κάμει όπως θέλει.
Αρχήθεν έτσ’ εκτίσθη / και έτσ’ εσχηματίσθη,
και δεν μπορεί ν’ αλλάξει / την άτακτή του τάξη.
Λοιπόν παραίτησέ τον, / κουρεύου, κόσμε, ’πε τον.
και μόνον κέρνα, χύνε / και σφίγγε, ρούφα, πίνε.
Ο Βηλαράς σπούδασε στην Ιταλία και έγινε γιατρός του Αλή Πασά. Έγραψε σατιρικά και λυρικά ποιήματα, μετέφρασε την «ομηρική» Βατραχομυομαχία, τον Κρίτωνα του Πλάτωνα και τον Επιτάφιο του Θουκυδίδη, έγραψε μύθους κατά τα πρότυπου του Αισώπου και του Λαφοντέν. Οι προοδευτικές γλωσσικές του απόψεις περιέχονται στο έργο του «Ρομεηκη γλοσα».
Παραθέτουμε αποσπάσματα από δύο ποιήματά του:
Πες της χαιρετισμούς
Σ’ αφήνω και μισεύω, ολόχρυσο πουλί,
βαρειά που με πλακώνει παράπονο πολύ.
Τρέμει η καρδιά μου, δέρει ανήσυχη βαρεί·
ο τόπος που ’χε πρώτα, μου λέει, δεν τη χωρεί. […]
Αχ! μη της πης, αέρα, παρά χαιρετισμούς!
Γοργό χελιδονάκι, πουλί ξενητικό,
κι εμέν του ξένου κάμε μια χάρι σπλαχνικό,
πέτα στο περιβόλι της Χλόης, και σαν μπης,
κοντά της να καθίσης, πολλά να της ειπής.
Να της ειπής λαλώντας παραπονετικά
πως έβαλαν τα μαύρα, τα μαύρα μ’ σωθικά.
Ειπές της πως δεν παύω από τους στεναγμούς.
Αχ! μη, χελιδονάκι, πες της χαιρετισμούς!
Σαν φιλήσω μια φορά
Λεν ο κόσμος, η αγάπη / έχει βάσανα πολλά·
εγώ λέγω πως σε τούτο / δε στοχάζονται καλά.
Νύχτα ημέρα να παθαίνω, / μια στιγμή τ’ αλησμονώ,
μότι να καλαντικρύσω / τα ματάκια που πονώ.
Πάρτε, όσα κι αν θελήστε, / δάκρυα, πάθια, στεναγμούς,
ούτε έναν μην αφήστε / οχ τους δάρτες και καϋμούς.
Λογαριάστε και θα βρήτε / νούλλα όλα τα πικρά,
αν τα βάλετε στο ζύγι / και φιλήσω μια φορά.
Στο επόμενο κείμενό μας θα παρουσιάσουμε το πλούσιο και ποικίλο έργο του Αδαμάντιου Κοραή, ώστε να περάσουμε μετά στον Σολωμό και τον Κάλβο.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
