Της Ιωάννας Παπαθανασίου
Πολύμορφη και πολύτροπη η αντίσταση απέναντι στη δικτατορία, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, βρίσκει σταδιακά, μέσα στα δεκαοκτώ χρόνια λειτουργίας των ΑΣΚΙ, ένα χώρο που συγκεντρώνει, φιλοξενεί και διαχειρίζεται με σεβασμό και σύνεση τα ποικίλα τεκμήρια και τις μνήμες της.
Προσφορές μεμονομένων εγγράφων με ιδιαίτερο –συχνά αυτόνομο- ενδιαφέρον, μικρές συλλογές, θεματικές ενότητες από ευρύτερα αρχειακά σύνολα αλλά και δωρεές αφιερωμένες στην περίοδο της επτάχρονης δικτατορίας, συνθέτουν σήμερα ένα πρωτότυπο μωσαϊκό που ανακαλεί σημαντικές πτυχές αυτού του άμεσου όσο και απώτερου παρελθόντος. Πρόσωπα και παράνομες οργανώσεις, δικογραφίες, καταγγελίες και υπομνήματα κρατουμένων, αντιδικτατορικές κινήσεις και πρωτοβουλίες στο εξωτερικό, ξεδιπλώνονται μέσα από τα αρχειακά τεκμήρια και τις αντίστοιχες συλλογές. Ανοίγουν τον ορίζοντα της αντίστασης και του αντιδικτατορικού αγώνα στην παρανομία, στις φυλακές και τις εξορίες, αλλά και εκτός των ελληνικών συνόρων, κυρίως στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης όπου άνθισε το αντιδικτατορικό κίνημα.
Βασική παρακαταθήκη των ΑΣΚΙ, το Αρχείο του ΚΚΕ Εσωτερικού μεταφέρει, από την ίδρυσή τους, στους ενδιαφερόμενους τις οπτικές ενός συγκεκριμένου πολιτικού χώρου, ο οποίος γεννήθηκε τυπικά μέσα στη δικτατορία ως αποτέλεσμα της κρίσης και της διάσπασης του ΚΚΕ τον Φεβρουάριο του 1968. Παρά τη διάσπαση και τις πολεμικές που εξέθρεψε μεταξύ των τέως συντρόφων, η φωνή της ανανεωτικής Αριστεράς εκπροσωπήθηκε με επάρκεια στους τρείς τόπους που συνδέθηκαν με την αριστερή παρουσία και διαμαρτυρία. τόπους που διαμορφώθηκαν πρακτικά αυτόματα την επόμενη ημέρα του πραξικοπήματος στην παρανομία και στους τόπους εγκλεισμού και στο εξωτερικό. Με βάση το πλουσιώτατο αυτό αρχείο, αλλά και με τις συγγενείς προσκτήσεις και τις δωρεές που ακολούθησαν, δημιουργείται ένα κυρίαρχο αφήγημα για την περίοδο της δικτατορίας της 21ης Απριλίου, τις δραστηριότητες και τις διαδρομές των ανθρώπων και των πολιτικών σχημάτων που υπηρέτησαν. Δεν πρόκειται ωστόσο για ένα ενιαίο και πολύ περισσότερο για ένα μονοσήμαντο αφήγημα. Οι διαφορετικές συνθήκες μεταξύ δικτατορευόμενης Ελλάδας και εξωτερικού και οι συνακόλουθες ανάγκες ώθησαν σε μια πολυφωνική – αν και άνιση ως προς τα μεγέθη- παραγωγή που αντανακλάται και στις πυκνότητες των αρχειακών τεκμηρίων. Παρά τις παρατηρούμενες διαφορές, η εμφανώς μικρότερη σε μέγεθος εγχώρια παραγωγή ούτε ακυρώθηκε ούτε υποβαθμίζεται. Ως προϊόν εξαιρετικά ιδιαίτερων συνθηκών συγκεντρώνει αυτόνομα το ενδιαφέρον. Ταυτόχρονα η πολυπρισματικότητα των πηγών εξασφαλίζεται από τα προσωπικά αρχεία ενός σημαντικού αριθμού πολιτικών στελεχών του ΚΚΕ Εσωτερικού και της νεολαίστικης οργάνωσης «Ρήγας Φεραίος» που κατέθεσαν το δικό τους «παρών».
Στην κατεύθυνση αυτή, ενδεικτικά παραμένουν τα αρχεία του Αντώνη Μπριλλάκη, που κατατέθηκε στα ΑΣΚΙ από την οικογένειά του λίγο μετά το θάνατό του, και του αείμνηστου Ηλία Στάβερη. Από τη Ρώμη και το Παρίσι, όπου βρέθηκαν οι παραγωγοί τους, επικεντρώνουν στις δραστηριότητες του ΚΚΕ Εσωτερικού και των αντιστασιακών οργανώσεων, του ΠΑΜ (Πατριωτικό Αντιδικτατορικό Μέτωπο) και του ΑΕΜ (Αντιδικτατορικό Εργατικό Μέτωπο) στη Δυτική Ευρώπη, καθώς και στις επαφές και συνεννοήσεις τους με τις άλλες αντιδικτατορικές οργανώσεις το ΠΑΚ του Αντρέα Παπανδρέου και τη Δημοκρατική Άμυνα. Αντίστοιχα προσωπικά αρχεία και συλλογές, όπως του Γιώργου Στασινάκη, Γιώργου Τσιάκαλου, Σπύρου Γαλανού, Λευτέρη Ξάνθου κ.ά., αντιμετωπίζουν τα ζητήματα οργάνωσης του ΠΑΜ, του ΑΕΜ και του συντονισμού των αντιδικτατορικών κινήσεων, όπως και αυτά των νεολαιίστικων σχημάτων, από την Ελβετία ή μέσα από τις ελληνικές μικροκοινωνίες των Ελλήνων μεταναστών και φοιτητών στα διάφορα κρατίδια της Ομοσπονδιακής Γερμανίας. Φάκελοι από το αρχείο Γεωργούλα Μπέικου ανοίγουν το παράθυρο του σπαραγμού μετά τη διάσπαση του ΚΚΕ και της αντιδικτατορικής δραστηριότητας στη Σοβιετική Ένωση και στις κοινότητες των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων.
Με την ίδια λογική διευρύνεται το μέγεθος και το είδος των αρχειακών υλικών που αφορούν την παραγωγή στο εσωτερικό της χώρας. Τα μοναδικά σε σπουδαιότητα τεκμήρια για τις επαφές των κλιμακίων της κομματικής ηγεσίας, οι ονομαστικές καταστάσεις των κρατουμένων, οι εκθέσεις και τα υπομνήματα από τις εξορίες και τις φυλακές, εμπλουτίζονται με υλικά από διάφορα προσωπικά αρχεία και συλλογές. Απολογίες, αγορεύσεις δικηγόρων, καταθέσεις μαρτύρων και πρακτικά δικαστηρίων (αρχείο Ανάστου Παπαπέτρου και κατάλοιπα Βίκτωρα Παπαζήση) συμπληρώνονται με κάθε τύπου πειστήρια της πραγματικότητας στις φυλακές: από τα τετράδια σημειώσεων και των αναγνωσμάτων των κρατουμένων (αρχείο Αντώνη Λιάκου) μέχρι τις παράνομες φωτογραφίες κρατουμένων στις φυλακές Κορυδαλλού (δωρεά Λεωνίδα Κύρκου). Άλλες πτυχές καθημερινότητας προβάλλονται από τη συλλογική διαβίωση στις εξορίες, εκεί όπου στα περιθώρια της πολιτικής αντιπαράθεσης υπήρχε χρόνος για συγγραφή και καλλιτεχνική δημιουργία (αρχείο Κυριάκου Τσακίρη).
Κυρίαρχο το αφήγημα της ανανεωτικής Αριστεράς βρίσκει, όχι μόνον στους τόπους της υποχρεωτικής συνύπαρξης λόγω του εγκλεισμού αλλά και στο εξωτερικό, τις αποχρώσεις των διαφορετικών πολιτικών χώρων και κινήσεων με τους οποίους προνομοιακά συνομίλησε. Από την άποψη αυτή, το αρχείο του Γεωργίου Μυλωνά, ηγετικού στελέχους της Δημοκρατικής Άμυνας, αποτυπώνει τις κατευθυντήριες πολιτικές θέσεις της σε κρίσιμα ζητήματα του αντιδικτατορικού κινήματος και σκιαγραφεί με μοναδικό τρόπο την εσωτερική επικοινωνία των στελεχών της οργάνωσης στο εξωτερικό καθώς και την αλληλογραφία και τις επαφές με εκπροσώπους των διαφόρων αντιδικτατορικών κινήσεων.
Η τελευταία αναφορά αντλείται από τα πολύμορφα σχήματα της νεολαίας. Με τη δωρεά της στα ΑΣΚΙ, η Άννα Φιλίνη έδωσε στους ερευνητές πρόσβαση σε μοναδικά τεκμήρια του ΕΚΚΕ, της ΑΑΣΠΕ και των κινήσεων που τα κυοφόρησαν. Βασικός τροφοδότης του συγκεκριμένου εγχειρήματος, το φοιτητικό κίνημα που άνθισε εκείνα τα χρόνια στην Ιταλία, τη Γερμανία και το Παρίσι ανακάλυπτε τις πολιτικές συντεταγμένες του επηρεασμένο από τις ιδέες του γαλλικού Μάη και τα επαναστατικά σκιρτήματα στη Λατινική Αμερική. Στα καθ’ημάς, το κίνημα στο Πολυτεχνείο, μετά τα γεγονότα της Νομικής, έδινε άλλη τροπή στον αντιδικτατορικό αγώνα.
Αν το πλήθος των συλλογών και τα ονόματα των δωρητών δεν μπορούν να μνημονευθούν στο σύνολό τους σε μια σύντομη παρουσίαση, παραμένει γεγονός ότι τα ΑΣΚΙ, στους σημερινούς δύσκολους καιρούς, λειτουργούν με την επίγνωση του θεματοφύλακα του παρελθόντος. Στις συλλογές τους περιλαμβάνονται ακόμη εκτεταμένες σειρές δημοσιευμάτων για τη χούντα από εφημερίδες και περιοδικά από όλο τον κόσμο: Αμερική, Δυτική Ευρώπη (Γαλλία, Ιταλία, Μ. Βρετανία), Σκανδιναβικές χώρες, Σοβιετική Ένωση. Στο επίκεντρο τους βρίσκονται οι αντιδράσεις στα πεπραγμένα της χούντας, ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια μετά την επιβολή της (1967-1970), ενώ το πλέον σημαντικό τμήμα αφορά την αντίσταση του ελληνικού λαού, με αποκορύφωμα την εξέγερση στο Πολυτεχνείο, καθώς και τη μετάβαση στη δημοκρατία.
Η Ιωάννα Παπαθανασίου είναι ιστορικός και εργάζεται ως ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Πολιτικής Κοινωνιολογίας του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (Ε.Κ.Κ.Ε.). Είναι επιστημονική συνεργάτης των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου τους.
