Ο Νίκος Καζαντζάκης είναι, χωρίς υπερβολή, ο πλέον ασυμβίβαστος διανοούμενος της εποχής του. Με τον όρο ασυμβίβαστος εννοώ πως δεν προσχώρησε σε καμία από τις υπάρχουσες θεωρίες. Αυτό και μόνο τον καθιστά ανεξάρτητο κι αυτή την ανεξαρτησία πρέπει να την αναζητήσουμε στην έννοια της ελευθερίας. Με άλλα λόγια, ο ασυμβίβαστος είναι και ο αληθινά ελεύθερος άνθρωπος.
Κατά καιρούς, βέβαια, έχει χαρακτηριστεί ως πλατωνιστής, νιτσεϊστής, μπερξονιστής, μετα-κομμουνιστής κ.λπ. Κάνουμε, όμως, λάθος να προσδίδουμε ιδιότητες στον Καζαντζάκη, σε σχέση με άλλες προσωπικότητες, ακόμα κι αν γνωρίζουμε ότι είχε εκφράσει τον θαυμασμό του γι’ αυτές τις μεγάλες ψυχές που «μαύλισαν» την ύπαρξή του.
Η περίπτωση Καζαντζάκη, κοιταγμένη στο σύνολό της, μας πείθει ότι πρόκειται για έναν καινοτόμο διανοητή που υποστήριξε όχι απλά με το έργο του αλλά κυρίως με τη στάση της προσωπικής του ζωής πως η αληθινή φύση του ανθρώπου είναι ο αγώνας (Χ. Δ. Γουνελάς, Η έννοια της ελευθερίας στο έργο του Ν. Καζαντζάκη, περιοδ. Αντί, τ. 911-912, 2008).
Ολόκληρος ο στοχασμός άλλωστε του Καζαντζάκη αποπνέει πάθος για ελευθερία, για ψυχή, για περισσότερη γνώση γύρω από την ολοκλήρωση της ανθρώπινης υπόστασης, κυρίως της ανάγκης για ανάμνηση, για διάσωση εκείνων των ανθρωπιστικών αξιών που παραγνωρισμένες και υποβαθμισμένες σε «μυθικούς σκελετούς», έμειναν έξω από το ρεύμα του σύγχρονου πολιτισμού. (Κλ. Λεονταρίτου, Η νεορομαντική βιοθεωρία του Ν. Καζαντζάκη, Εκδ. Θεμέλιο).
Τίποτα μέσα στο έργο του Καζαντζάκη δεν είναι ένα τυχαίο λυρικό ξέσπασμα μιας απομονωμένης συνείδησης. Ό,τι έγραψε αποτελεί υποκειμενική απάντηση στην πολιτισμική κρίση της εποχής του που οδήγησε, τελικά, την ανθρωπότητα στα κρεματόρια,στις γενοκτονίες, στο φρικαλέο πρόσωπο του ναζισμού.
Το κατ’ εξοχήν περί ελευθερίας έργο του μεγάλου μας στοχαστή, είναι ο Καπετάν-Μιχάλης, που φέρει τον υπότιτλο Ελευθερία ή θάνατος. Το μυθιστόρημα αυτό γράφτηκε το 1949, μια χρονολογία κρίσιμη για την για την Ελλάδα, μετά από έναν τριετή εμφύλιο πόλεμο και αναφέρεται σε μια από τις τελευταίες εξεγέρσεις της ανατολικής Κρήτης, με σκοπό την ενσωμάτωση του νησιού με τον ελεύθερο μητρικό κορμό.
«Προσπαθώ, αναφέρει ο Καζαντζάκης σε συνέτευξή του στη γαλλική τηλεόραση, να δημιουργήσω ήρωες που τα ιδανικά τους να μην είναι ατομικά, να διαπνέονται από ψυχικές ανατάσεις, ν’ αναγγέλλουν καλύτερες μέρες. Συχνά, εμβαθύνοντας τη μοίρα του ήρωα, σκέφτομαι τη μυγδαλιά που σκεπάζεται ολόκληρη με λουλούδια στη μέση του χειμώνα.
Τ’ άλλα δέντρα γύρω της, οι κομφορμιστές, οι συνετοί, κοροϊδεύουν την αθωότητά της:
– Μην ανθίζεις ανόητη. Θa ‘ρθει ο χιονιάς και θα σε κάψει.
– Ας με κάψει, απαντά η μυγδαλιά και γεμίζει με ανθούς κάθε χειμώνα».
Μια καρδιά ανθισμένη στο χιονιά είναι και ο καπετάν Μιχάλης· ένας αληθινός μάρτυρας του κρητικού λαού και ταυτόχρονα διαχρονικό σύμβολο του αγωνιζόμενου ανθρώπου. Τις μεγάλες αποφάσεις, ο ήρωας δεν τις παίρνει με το μυαλό, αλλά με την καρδιά. Ο έρωτας ελευθερίας, η πίστη στο δίκαιο του αγώνα, τον κάνει ν’ αψηφά τις φρόνιμες συμβουλές που τον καλούν να υποταχθεί στον δυνάστη. Ακολουθώντας το βαθύ του χτυποκάρδι, χωρίς διανοητικές σκέψεις και υπαρξιακά διλήμματα, χωρίς φόβο κι ελπίδα, θα πάρει το δρόμο για την ύστατη θυσία, προσηλωμένος στην αγωνιστική παράδοση του τόπου του.
«Μια στιγμή τα χείλια του, τα φρύδια του, τα μάτια του έπαιξαν. Κοίταξε γύρα τους συντρόφους κάτω την Τουρκιά πάνω τον ακατοίκητο ουρανό.
Ελευθερία ή θάνατος, μουρμούρισε κουνώντας άγρια την κεφάλα του. Ε κακομοίρηδες Κρητικοί, ελευθερία και θάνατος, ελευθερία και θάνατος αυτό είναι το αληθινό μπαράκι κάθε αγωνιστή» (Καπετάν Μιχάλης, σελ. 480).
Κατεξοχήν φορέας των ιδεών του συγγραφέα αλλά και συμπύκνωση των πόθων ενός ολόκληρου λαού, ο καπετάν Μιχάλης, ξεφεύγει από τα στενά εθνικά πλαίσια για να γίνει αθάνατο σύμβολο του αγωνιζόμενου ανθρώπου και συνάμα αγωνιστής του σύμπαντος «του ακατάλυτου ρυθμού που μάχεται για ελευθερία», αφού η έννοια της ελευθερίας για τον Καζαντζάκη ταυτίζεται με την έννοια της αθανασίας.
«Να γιατί σωτηρία του σύμπαντος είναι και δική μας σωτηρία· κι αλληλεγγύη με τους ανθρώπους δεν είναι μια τρυφερόκαρδη πολυτέλεια, παρά βαθιά αυτοσυντήρητη ανάγκη. όπως σ’ ένα στρατό που μάχεται η σωτηρία του παραστάτη του. (Ασκητική)
Για τον Καζαντζάκη η ελευθερία δεν είναι μια αφηρημένη έννοια. Είναι ένα ιδανικό γνώριμο στην ψυχή, απτό στις αισθήσεις. Είναι ο τόπος, η γη που σε τρέφει, που στα σπλάχνα της κρατεί τα ίχνη της προγονικής κληρονομιάς. Είναι τα πατρικά χώματα.
«Δεν λέω πατρίδα, λέω πατρικά χώματα. Η λέξη πατρίδα πολυαπαγγελμένη, από στόματα ρητορικά κι ανόσια, έχασε το παρθενικό, ιερό της χνούδι. Άθελά μας, περιπλέκεται με ξένες παράσιτες εικόνες, εθνικές κομπορημοσύνες, μίσος για ξένες πατρίδες, επιστράτεψες, κύρια άρθρα εφημερίδων, κοινοβουλευτικές ασχημοσύνες. Τα πατρικά χώματα είναι κάτι βαθύτερο, πιο σεμνό και λιγομίλητο καμωμένο από τριμμένα παμπάλαια κόκαλα» (Νέα Εστία, τεύχος 361, Ιούνιος 1942).
Δύο χρόνια πριν πεθάνει, το 1955, στην τελευταία του συνέντευξη δηλώνει: «Όχι, το μυθιστόρημά μου δεν είναι μυθικό. Ο ήρωας του βιβλίου υπήρξε. Στην Κρήτη υπήρξε ανέκαθεν μια σειρά ηρώων που αγωνίστηκαν και πέθαναν για την ελευθερία. Κανείς μύθος, τίποτα το μυθιστορηματικό. Μύθος και πραγματικότητα εδώ γίνονται ένα σώμα. Άλλωστε, οι ήρωες στην Ελλάδα είναι τόσο ζωντανοί ανάμεσά μας που ένας συγγραφέας δεν έχει παρά να σκύψει στη μνήμη του και την ελληνική πραγματικότητα για ν’ αντλήσει θέματα».
Στη δεινή καμπή της σύγχρονης Ιστορίας μας, στον «κακοτράχαλο ανήφορο» που βιώνει η κοινωνία μας στο όνομα μιας ανήθικης δημοσιονομικής προσαρμογής που μετατρέπει τη χώρα σε οιονεί προτεκτοράτο, ο «ριζοσπαστικός ανθρωπισμός» του Ν. Καζαντζάκη είναι επίκαιρος όσο ποτέ άλλοτε και η σκέψη του πιο γόνιμη από ποτέ. Καμιά εποχή μου φαίνεται δεν έχει περισσότερο ανάγκη αυτόν τον ριζοσπαστισμό, όσο η δική μας, ώστε ν’ αναδείξει όλα τα θαυμαστά που αντιπροσωπεύει η ανθρώπινη ύπαρξη, επιχειρώντας αλλαγές όχι μονάχα στην πολιτική και οικονομική ζωή αλλά στις ανθρώπινες αξίες, απελευθερώνοντας τον άνθρωπο από τις αλυσίδες της αυταπάτης που ο ίδιος δημιούργησε.
Ούτε αισιόδοξοι ούτε απαισιόδοξοι, λοιπόν. Αλλά ριζοσπάστες με πίστη στην ικανότητα του ανθρώπου να αποφύγει την τελική καταστροφή, υπερασπίζοντας με όλη του την ψυχή τα αναπαλλοτρίωτα δικαιώματά του.
Γιούλη Ιεραπετριτάκη
Ιστορικός -αρχαιολόγος, μέλος Διεθνούς Εταιρίας Φίλων Ν. Καζαντζάκη
