Λουκιανός Χασιώτης, Τα παιδιά του Εμφυλίου. Από την «Κοινωνική πρόνοια» του Φράνκο στον «Έρανο» της Φρειδερίκης (1936-1950), Βιβλιοπωλείον της Εστίας 2013, σελ. 363
Ο πόλεμος δεν είναι υπόθεση μόνο των ενηλίκων… Από τους ολοκληρωτικούς πολέμους του 20ού αιώνα και μετά, η διάκριση εμπολέμων και αμάχων έχει ατονήσει, καθώς στην πολεμική προσπάθεια κινητοποιείται το σύνολο της κοινωνίας, ιδιαίτερα μάλιστα στους εμφυλίους πολέμους. Έτσι, τα παιδιά δεν θα μπορούσαν παρά να εμπλέκονται σε αυτούς, είτε ως «μαχητές» είτε ως θύματα που έχουν ανάγκη από ασφάλεια και περίθαλψη – σε κάθε περίπτωση ως επίδικο εργαλείο πολιτικής εκμετάλλευσης.
Το «παιδομάζωμα» και το «παιδοφύλαγμα» στα χρόνια του ελληνικού εμφυλίου αποτελεί μια παραδειγματική περίπτωση εργαλειακής αντιμετώπισης των αναγκών που δημιουργεί ο πόλεμος για τους ανήλικους. Ξεκινώντας από την ανάγκη προστασίας των παιδιών από τις συγκρούσεις, ώστε οι γονείς τους να μπορούν να στρατολογηθούν (και να δεσμευτούν) στην πολεμική προσπάθεια, το ΚΚΕ οργάνωσε στις αρχές του 1948 την προώθησή τους στις Λαϊκές Δημοκρατίες, στην πλειονότητα των περιπτώσεων με τη συναίνεση των γονέων τους.
Απαντώντας σε αυτό που χαρακτηρίστηκε τότε «παιδομάζωμα», η κυβέρνηση της Αθήνας, έχοντας να αντιμετωπίσει τη συσσώρευση των πληθυσμών που εξαθλιωμένοι εγκατέλειπαν την ύπαιθρο καταφεύγοντας στην περιφέρεια των πόλεων, προχώρησε στο «παιδοφύλαγμα». Η πρωτοβουλία της τότε βασίλισσας Φρειδερίκης να δημιουργήσει την Πρόνοια Βορείων Επαρχιών Ελλάδος, υπό τον έλεγχο των ανακτόρων, λειτουργούσε, αφενός, σταθεροποιητικά για τον θρόνο, αφετέρου, αποφόρτιζε τις επαρχιακές πόλεις από το «εύφλεκτο» υλικό που δημιουργούσε η εξαθλίωση. Το αποτέλεσμά του υπήρξε η δημιουργία ενός εκτεταμένου δικτύου παιδοπόλεων (έφταναν τις 55 τον Ιούλιο του 1949), στις οποίες φιλοξενήθηκαν (και εδώ εκουσίως, τις περισσότερες φορές) τα παιδιά που υπήρξαν θύματα των συγκρούσεων.
Η εμπλοκή των παιδιών στον εμφύλιο δεν υπήρξε ελληνική αποκλειστικότητα. Το ίδιο είχε συμβεί και στον Ισπανικό Εμφύλιο, μια δεκαετία νωρίτερα. Εκεί, οι Δημοκρατικοί, εκκενώνοντας από αμάχους τις περιοχές απ’ όπου υποχωρούσαν, προωθούσαν τα παιδιά στη Γαλλία. Αντίστοιχα, οι εθνικιστές, μέσω της Auxilio Social, οργανισμού πρόνοιας που είχε συγκροτηθεί και διευθυνόταν από την φασιστική Φάλαγγα, κατεύθυναν τα παιδιά, ορφανά εθνικιστών και δημοκρατικών, στα δικά τους προνοιακά ιδρύματα.
Τις δύο αυτές εμπειρίες, παρόμοιες και ταυτόχρονα διαφορετικές, τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες μέσα από τις οποίες γεννήθηκαν και εξελίχτηκαν, τους μηχανισμούς που συγκρότησαν και τις ιδεολογικές αξίες με βάση τις οποίες λειτούργησαν εξετάζει ο Λουκιανός Χασιώτης στο βιβλίο του Τα παιδιά του Εμφυλίου. Στη συγκριτική του αυτή προσέγγιση, ο συγγραφέας εξετάζει επίσης τις επιδράσεις που είχαν στο έργο τους οι αντιλήψεις και οι πρακτικές για τη φιλανθρωπία και την κοινωνική πρόνοια κατά τον 20ό αιώνα, εντοπίζοντας και εδώ ομοιότητες και διαφορές, συνέχειες και ασυνέχειες.
Σε αυτήν τη συγκριτική μελέτη, από τις λίγες, έτσι κι αλλιώς, που παρουσιάζονται στην, ιδιαίτερα ελληνοκεντρική, οικεία ιστοριογραφία, ο συγγραφέας επικεντρώνεται στην πλευρά των νικητών. Αν τα τελευταία χρόνια οι μελέτες για το «παιδομάζωμα», όπως και εκείνες για τους πολιτικούς πρόσφυγες, έχουν σε κάποιο βαθμό καλύψει το ερευνητικό κενό, η πλευρά του «παιδοφυλάγματος» και των παιδοπόλεων αποτελεί παρθένο έδα φος για την ιστοριογραφία, με ελάχιστες σχετικές εργασίες.
Ο Λ. Χασιώτης αντιμετωπίζει το αντικείμενό του με ψύχραιμη ματιά, τοποθετώντας το στο κοινωνικό, πολιτικό και ιδεολογικό πλαίσιο της εποχής του, αποφεύγοντας τη δαιμονοποίηση που προκαλείται από τον ρόλο της Φρειδερίκης και τον «μοναρχικό πατερναλισμό» της.
Εντέλει, παρά την τραυματική εμπειρία που αποτέλεσε ο χωρισμός από την οικογένεια και τον τόπο καταγωγής, για τα παιδιά του Εμφυλίου, τα περισσότερα των οποίων προέρχονταν από εξαιρετικά φτωχά αγροτικά περιβάλλοντα, η φοίτησή τους στις παιδοπόλεις, όπως ακριβώς και η διαμονή τους στα αντίστοιχα ιδρύματα των ανατολικών χωρών, πρόσφερε καλύτερες συνθήκες ζωής, καλύτερη μόρφωση και καλύτερες προοπτικές για την επαγγελματική τους αποκατάσταση, εδώ ή εκεί.
Στρατής Αρτεμισιώτης
