Μια έκθεση που συνδράμει στη διαμόρφωση μιας ιστορικής κουλτούρας, αξιόπιστης και στοχαστικής
της Μαρίας Καβάλα
Η Θεσσαλονίκη του 1940 είχε διανύσει μία πολυκύμαντη τριακονταετία σχεδόν, καθοριστικών πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών, ύστερα από την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος το 1912. Πόλη βιομηχανική, πολυεθνοτική, μεταπρατική, των εβραίων και των προσφύγων, των εργατών και της φασιστικής 3Ε, των φτωχών και των πλουσίων, πόλη διεκδικούμενη, διεθνής, επαρχιακή, πόλη των αντιθέσεων. Από τα μέσα της δεκαετίας του ’30 οι ταξικές και κοινωνικές αντιθέσεις είχαν «καμουφλαριστεί» μέσα στον πατερναλισμό, τον αντικομμουνισμό και τη σκληρότητα της μεταξικής δικτατορίας. Ο πόλεμος με την Ιταλία (χώρα εχθρική από το παρελθόν, Δωδεκάνησα 1911, Κέρκυρα 1923) ένωσε τον κόσμο, ιδιαίτερα σε πόλεις όπως η Θεσσαλονίκη, και η σύσσωμη ενθουσιώδης συμμετοχή της ελληνικής κοινωνίας στο σύνολό της σε αυτόν έδειχνε ότι οι άνθρωποι της εποχής έσπευσαν να προασπίσουν τον τόπο τους, τον κόπο τους, όλα αυτά που είχαν δημιουργήσει τα προηγούμενα δύσκολα χρόνια απέναντι στο φασισμό και τον ναζισμό.
Η γερμανική κατοχή κατέστρεψε τον κοινωνικό ιστό, βάθυνε τα υπάρχοντα ρήγματα, δημιούργησε νέα ακόμη πιο βαθιά αλλά συσπείρωσε και μεγάλα κομμάτια της κοινωνίας στον αντιστασιακό αγώνα. Η φυσιογνωμία της Θεσσαλονίκης άλλαξε οριστικά: ο εβραϊκός πληθυσμός της χάθηκε σχεδόν στο σύνολό του, χιλιάδες άνθρωποι χάθηκαν από την πείνα, τις ασθένειες, τις εκτελέσεις, τα τυφλά χτυπήματα των συνεργατών των Γερμανών. Ο οδυνηρός εμφύλιος και η κυριαρχία της δεξιάς οδήγησε μεταπολεμικά σε μια μακροχρόνια λήθη. Οι σιωπές γύρω από την Αντίσταση, την Απελευθέρωση, το Ολοκαύτωμα, τον οικονομικό δωσιλογισμό, την πολιτική και στρατιωτική συνεργασία με τον κατακτητή, κυριάρχησαν στη μεταπολεμική μνήμη της πόλης, όπως και σε ολόκληρη τη χώρα.
* * *
Μια έκθεση εγγράφων, φωτογραφιών, χαρτών, αποσπασμάτων εφημερίδων για τη Θεσσαλονίκη της Κατοχής και της Απελευθέρωσης είναι σημαντική ακριβώς για να μιλήσει για τις σιωπές, για να αναδείξει με λόγο και εικόνα τις συνθήκες στέρησης, φόβου, θανάτου, εκτοπισμού και προσφυγιάς, το δωσιλογισμό, τη σημασία του αντιστασιακού κινήματος –ενός από τα σημαντικότερα στον ευρωπαϊκό χώρο– και τις ελπίδες και προσδοκίες της Απελευθέρωσης. Είναι σημαντική για να συνδράμει στη διαμόρφωση μιας ιστορικής κουλτούρας, αξιόπιστης και στοχαστικής.
Η έκθεση τελεί υπό την αιγίδα του Δήμου Θεσσαλονίκης, οργανώθηκε από το Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας (Νέστωρ Μπαμίδης) και από την Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων 1940-1974 Κ.-Δυτ. Μακεδονίας (ΕΔΙΑ) (Τριαντάφυλλος Μηταφίδης), και είναι σε επιμέλεια της ιστορικού Μαρίας Καβάλα.
Αποτελεί συνδυασμό υλικού της ΕΔΙΑ και εκθεσιακού υλικού για τη Θεσσαλονίκη (που είχε συμπεριληφθεί πέρσι στο πλαίσιο μεγάλης έκθεσης στην Αθήνα για την απελευθέρωση της πόλης από τους Γερμανούς το 1944). Μας δίνει μόνο μια μικρή ιδέα για τον πλούτο αρχειακού υλικού και για τους αρχειακούς φορείς που υπάρχουν στην πόλη ενώ στόχο έχει να αποτελέσει έναυσμα για μεγαλύτερες και πλουσιότερες εκθέσεις στο μέλλον. Για την έκθεση συνεργάστηκαν αφειδώς το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης (Ευάγγελος Χεκίμογλου), το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος (Ζανέτ Μπατίνου),το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο/ΜΙΕΤ Θεσσαλονίκης (Μαργαρίτα Καλαφάτη-Γιώργος Κουμαρίδης), η ΕΣΗΕΜΘ (Γιάννης Κοτσιφός), το Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού (Ελένη Ιωαννίδου), το Ιστορικό Αρχείο Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης (Αλίκη Αρούχ), το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης (Ανέστης Στεφανίδης), το Μουσείο Φωτογραφίας «Χρήστος Καλεμκερής» Δήμου Καλαμαριάς (Καλλιόπη Βαλτοπούλου) και οι κ.κ. Θεόδωρος Βαλαχάς και Σπύρος Κουζινόπουλος με την ιδιωτική τους αρχειακή συλλογή.
* * *
Οι επισκέπτες της έκθεσης περιδιαβαίνοντάς την από τα δεξιά προς τα αριστερά μπορούν να νιώσουν την αγωνία για τα ζωτικά προβλήματα της πόλης στα Πρακτικά της 1ης συνεδρίασης της Προσωρινής Δημοτικής Επιτροπής, στις 2 Νοεμβρίου 1944, στο διάστημα της εαμικής κυριαρχίας, ή να διαβάσουν τη διαταγή για την είσοδο του ΕΛΑΣ στη Θεσσαλονίκη της 30ης Οκτωβρίου 1944 ή να δουν την Προκήρυξη της Εθνικής Αλληλεγγύης Αθήνας για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης τον Απρίλιο του 1943. Ακόμη, οι επισκέπτες στην ενότητα «Οι Γερμανοί στην πόλη» καλούνται να αντιμετωπίσουν τους αδυσώπητους αριθμούς θανάτων από πείνα, την απόδειξη παραλαβής ανθρώπων προς εκτέλεση για αντίποινα, την εφιαλτική καθημερινή πραγματικότητα για την πλειοψηφία των πολιτών, σε απόλυτη αντίθεση με τον κυνισμό και τις… αναμνηστικές φωτογραφίες των κατακτητών. Στην ενότητα «Η αντίσταση στην πόλη» ίσως να αισθανθούν τον παλμό της αντίστασης από τον Μάιο του 1941 με την οργάνωση «Ελευθερία», τον παράνομο τύπο, το ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο), το παλλαϊκό αντιστασιακό κίνημα απέναντι σε κατακτητές και συνεργάτες ενώ στην ενότητα «Θεσσαλονίκη: Μαρτυρική πόλη» καλούνται να συλλάβουν τη ναζιστική πραγματικότητα των φυλετικών μέτρων και τη δολοφονίας 45.000 ανθρώπων με βιομηχανικό τρόπο, για να αναπτερωθούν ξανά στην ενότητα «Θεσσαλονίκη ελεύθερη» με τις μεγαλειώδεις φωτογραφίες των εκδηλώσεων της απελευθέρωσης που αναδεικνύουν τις ελπίδες και τις προσδοκίες της εποχής για έναν καλύτερο κόσμο.
INFO
Έκθεση αρχειακών τεκμηρίων
«Θεσσαλονίκη, ημέρες κατοχής και απελευθέρωσης»
Κέντρο Αρχιτεκτονικής Δήμου Θεσσαλονίκης, Αγγελάκη 13
Ώρες λειτουργίας: καθημερινά 9.00-20.00, εκτός Σαββάτου και Κυριακής
Διάρκεια: 27/10-8/11
