Απότομα και τραγικά, τερματίζονται πολλές από τις αυταπάτες που διοχέτευαν οι διαφημιστές του νεοφιλελευθερισμού
Όλοι οι ιθύνοντες του κυρίαρχου κόσμου ισχυρίζονται ότι δεν υπάρχει καμιά εναλλακτική πέρα από την ευλαβική τήρηση ενός αδιαμφισβήτητου οικονομικού μοντέλου, αλλά και του πολιτικού εποικοδομήματος που το συνοδεύει. Την ίδια στιγμή, όμως, σημειώνονται δύο μεγάλης κλίμακας αλλαγές:
α) Επιστρατεύεται ξανά η πολιτική και δημιουργούνται όροι για συσσωματώσεις που ξεφεύγουν από την κανονικότητα δημιουργώντας επιπρόσθετα προβλήματα στην καρδιά του δυτικού κόσμου (Τραμπ, αλλά και Σάντερς στις ΗΠΑ, Γκρίλο στην Ιταλία, Λεπέν στη Γαλλία και Brexit στην άλλη πλευρά της Μάγχης).
β) Οι αντιθέσεις του σύγχρονου κόσμου εκτοξεύονται, καθιστώντας τη γεωπολιτική διάσταση κυριαρχικό παράγοντα σε έναν αγώνα ζωής και θανάτου για ολόκληρο τον πλανήτη.
Όσοι προσπαθούν να ερμηνεύσουν, με δογματικό τρόπο, γεγονότα και εξελίξεις, στηριγμένοι μόνο σε οικονομικά στοιχεία, όσοι επιπλέον νομίζουν ότι όλα καθορίζονται από την πορεία και το συσχετισμό των τάξεων στο εσωτερικό κάθε χώρας ξεχωριστά, δεν θα μπορέσουν να ερμηνεύσουν και να κατανοήσουν όσα συμβαίνουν στο νέο πεδίο που διαμορφώνεται με ταχύτατους ρυθμούς. Ούτε φυσικά να δράσουν μέσα σε αυτό το περιβάλλον.
Δύο σημαντικά γεγονότα
Μέσα σε διάστημα ενός μήνα, δύο μεγάλα γεγονότα ήρθαν να υποδηλώσουν την είσοδο σε μια νέα γεωπολιτική περίοδο: Το Brexit στη Μεγάλη Βρετανία που ανατινάζει την εικόνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και το αποτυχημένο πραξικόπημα στην Τουρκία, με όσα αυτό γεννά.
Και τα δύο γεγονότα φωτίζουν αυτήν τη νέα περίοδο που τα βασικά της χαρακτηριστικά θα είναι διαφορετικά από όσα ζήσαμε τις δύο προηγούμενες δεκαετίες. Σημάδια και τάσεις προϋπήρχαν. Τώρα, όμως, αυτά εμφανίζονται με πολύ πιο δυναμικό τρόπο και δεν μπορούν να κρυφτούν κάτω από κανένα χαλί.
Με μια έννοια, μπαίνουμε σε μια εποχή που, απότομα και τραγικά, τερματίζονται πολλές από τις αυταπάτες που ώς τώρα διοχέτευαν οι διαφημιστές του νεοφιλελευθερισμού. Στο χαοτικό σπιράλ στο οποίο μπαίνει ο πλανήτης, οι κινήσεις των βασικών πρωταγωνιστών θα υπαγορεύσουν νέες συνθέσεις και συμμαχίες, απρόοπτα και ανατινάξεις, συγκρούσεις και ανακατατάξεις. Παρά τις υποσχέσεις για το αντίθετο, ένας νέος γύρος πολέμων, πραξικοπημάτων, αιματοχυσίας, αλλά και γενικευμένης εξαθλίωσης, έχει ήδη εγκαινιαστεί.
Η διάσταση της γεωπολιτικής είναι αποφασιστική για να ερμηνευθεί η πολιτική κατάσταση στο εσωτερικό χωρών, περιφερειών και ηπείρων, αφού οι βασικές εξελίξεις τροφοδοτούνται κυρίως από τις διεργασίες σε αυτό το πεδίο. Πώς θα μπορούσαν να ερμηνευτούν όσα συμβαίνουν αυτή τη στιγμή στην Ευρώπη, με αποκλειστικό γνώμονα την πορεία της ταξικής πάλης και των πολιτικών εξελίξεων σε κάθε χώρα ξεχωριστά; Είναι φανερό, αντίθετα, ότι η κρίση της Ευρώπης σχετίζεται έντονα με τα γεωπολιτικά ρεύματα και τις επιλογές των λεγόμενων μεγαπαικτών και δεν επηρεάζεται καθοριστικά από δευτερεύουσες πλευρές και μικρότερους παίκτες.
Ας μην ξεχνάμε τα σημαντικά: Ένας πόλεμος «φυτεμένος» μέσα στην Ευρώπη (Ουκρανία) και εντονότατες πιέσεις για ρήξη με τη Ρωσία. Συμμετοχή στην ανάφλεξη της Μέσης Ανατολής με αντίκτυπο στην καρδιά της Ευρώπης. Ιστορικού μεγέθους προσφυγικά κύματα που και αυτά αξιοποιούνται ως γεωπολιτικό όπλο (στα χέρια της Τουρκίας, για παράδειγμα). Και τώρα, η δημιουργία ενός πόλου που αμφισβητεί την ίδια την Ε.Ε. μέσα στο εσωτερικό σημαντικών ευρωπαϊκών χωρών.
Ο πόλεμος στη Συρία δεν είναι καθόλου συνηθισμένος πόλεμος, καθώς εμπλέκονται άμεσα σε αυτόν μεγάλες δυνάμεις, γειτονικές χώρες με διαφορετικά συμφέροντα, δυνάμεις του μουσουλμανικού κόσμου (πάνω από 1 δισεκατομμύριο ανθρώπων) και έθνη χωρίς κρατική υπόσταση, όπως είναι το κουρδικό. Οι αλλαγές στο θέατρο των μαχών και των συσχετισμών εξαναγκάζουν σε αναπροσαρμογές και σε αλλαγές ακόμα και συμμαχιών, δημιουργούν προστριβές και προβλήματα σε χτεσινούς συμμάχους, εγκαταλείπονται δυνάμεις που ως τώρα προστατεύονταν (ISIS), δημιουργούνται νέες συμμαχίες και άξονες, επηρεάζονται καθεστώτα και κυβερνήσεις σε μια ευρύτατη περιοχή που περιλαμβάνει Μέση Ανατολή, Ευρώπη και Καύκασο. Πίσω από όλα αυτά εντείνεται η αντιπαράθεση Δύσης και Ρωσίας. Τα όσα συμβαίνουν τώρα στην Τουρκία είναι ανεξήγητα, αν αφαιρεθούν από αυτό το γενικό πλαίσιο.
Ανάμεσα σε συμπληγάδες
Ένας καλός φίλος έλεγε, και σωστά, ότι πληθαίνουν τα γεγονότα όπου συγκρούονται δύο μπλοκ, αλλά δεν μπορείς να υποστηρίξεις καμία πλευρά. Αυτή η κατάσταση περιγράφει τη δομική αδυναμία να δράσει στις σημερινές συνθήκες, ένας άλλος πόλος, μια ανεξάρτητη δυναμική. Δεν είναι λίγες οι φορές που αυτή η προοπτική ματαιώνεται ακόμα και ως δυνατότητα, από την πίεση και τη σφοδρότητα της γεωπολιτικής σύγκρουσης. Υπάρχουν, επίσης, περιπτώσεις που ένας πόλος έκφρασης του λαϊκού παράγοντα είναι υπαρκτός, αλλά δυσκολεύεται στην πορεία να διατηρήσει την ανεξαρτησία του ή να μην επηρεαστεί από ισχυρούς ανέμους. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Αραβικής Άνοιξης.
Οι διαπιστώσεις αυτές δεν οδηγούν σε υποταγή στους ισχύοντες συσχετισμούς. Είναι, όμως, αναγκαία η δράση που βλέπει τις σημερινές τάσεις και δεν περπατά στα τυφλά. Με μια έννοια, το ερώτημα διαμορφώνεται ως εξής: Τι μπορεί να αντιπαρατεθεί στην ισχύ των αντιπάλων; Ποια αίσθηση υπάρχει για την πολιτική και τη γεωπολιτική, την ισχύ και τη σύγχρονη κρίση; Ένας σκέτος «κινηματισμός» δεν μπορεί να δώσει επαρκή διέξοδο σε τέτοιες συνθήκες. Ένας «τρίτος πόλος» είναι εύκολο να κατασκευαστεί «φαντασιακά» ή με την απλή επίκληση του «ούτε με τον έναν ούτε με τον άλλον». Δεν λύνεται όμως έτσι το πρόβλημα, αφού η αναγκαία διέξοδος οφείλει να έχει εκείνα τα υλικά που θα μπορούν να συγκινήσουν και να ενεργοποιήσουν ευρύτερες κοινωνικές δυνάμεις.
Οι λαοί της περιοχής δεν μπορούν να παραμένουν προσκολλημένοι στο άρμα κυβερνήσεων και δυνάμεων που μετέχουν στο νέο γύρο πολέμων, πραξικοπημάτων, σφαγών, εξαθλίωσης, και μάλιστα χωρίς να έχουν μια πιο συνολική ματιά για το ποιοι είναι φίλοι της ειρήνης, της δημοκρατίας, της προόδου. Ένα κίνημα ελευθερίας, δημοκρατίας και ειρήνης είναι αναγκαίο ενάντια στο νέο ιμπεριαλισμό, τους πολέμους που εξαπολύει και τις περιφερειακές επεκτατικές δυνάμεις. Είναι σίγουρο πως πολλά θα εξαρτηθούν από την ικανότητα σωστού προσανατολισμού σε ένα περιβάλλον πυκνό, σκοτεινό και αντιφατικό.
ΥΓ.: Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα δύο άρθρα του Φώτη Τερζάκη για την «Αρνητική Γεωπολιτική», που δημοσιεύθηκαν στο Δρόμο, φ. 319 και 320.
Γεωπολιτική και ισχύς
Γεωπολιτική: Βραχύς ορισμός: Η γεωγραφία της ισχύος. Εκτεταμένος ορισμός: Η μελέτη της σχέσης γεωγραφικού περιβάλλοντος και πολιτισμικού οικοδομήματος με σκοπό την απόκτηση ή την διατήρηση οικονομικής ισχύος (γεωοικονομία) και στρατιωτικής ισχύος (γεωστρατηγική).
Ισχύς: Η πολιτική, οικονομική και στρατιωτική δύναμη ενός κράτους σε συνδυασμό με την ικανότητα και την δυνατότητα αυτού του κράτους να τη χρησιμοποιήσει αποτελεσματικά.
Αυτοί είναι κάποιοι, πιο απλοί ορισμοί που συναντά κανείς. Μια περισσότερο σύνθετη περιγραφή είναι η ακόλουθη:
«Γεωπολιτική ανάλυση ενός γεωγραφικού συστήματος ανισορρόπου κατανομής ισχύος καλείται η γεωγραφική εκείνη μέθοδος η οποία μελετά, περιγράφει και προβλέπει τις συμπεριφορές και τις επιπτώσεις των σχέσεων των αντιτιθεμένων και διακριτών διεθνών δράσεων ανακατανομής ισχύος και των ιδεολογικών μεταφυσικών που τις καλύπτουν, στο πλαίσιο των γεωγραφικών συμπλόκων που οι δράσεις αυτές εντοπίζονται και λειτουργούν». (Γ. Μάζης)
Ο ορισμός που παρατέθηκε, θεωρεί δεδομένη την ανισότητα κατανομής ισχύος και επίσης θεωρεί φυσιολογική κατάσταση τις διεθνείς δράσεις για την ανακατανομή της ισχύος σε μεγάλα γεωγραφικά σύμπλοκα, όπως περιφέρειες, ήπειροι, επίκεντρα κ.λπ.
Ο ιμπεριαλισμός ως έννοια είχε (και εξακολουθεί να έχει) το πλεονέκτημα ότι περιγράφει και συνδυάζει το οικονομικό γεγονός με το πολιτικό εποικοδόμημα που του αντιστοιχεί και τις κοσμοκρατορικές βλέψεις ή τους ενδοϊμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς. Νεότερες μελέτες για το σύγχρονο ιμπεριαλισμό (για παράδειγμα, των Ντέιβιντ Χάρβεϊ και Σαμίρ Αμίν) επιμένουν στα στοιχεία των παρεμβάσεων και του ανταγωνισμού αλλά και στη σημασία που έχουν οι πολύμορφες αναδιαρθρώσεις του κεφαλαίου.
Ο Παναγιώτης Κονδύλης μιλώντας για το «γεωπολιτικό δυναμικό» θα τονίσει:
«Η συμπλοκή των δύο συνθετικών στον όρο “γεωπολιτική” δεν υποδηλώνει μιαν αναγκαία αιτιώδη συνάφεια, δεν σημαίνει ούτε ότι η πολιτική καθορίζει οπωσδήποτε τη γεωγραφία (αν και μερικές φορές την επηρεάζει ουσιαστικά, όπως όταν π.χ. διανοίγει τη Διώρυγα του Σουέζ ή του Παναμά) ούτε ότι η γεωγραφία καθορίζει οπωσδήποτε την πολιτική (αν και εδώ η επιρροή μπορεί να είναι ουσιώδης, π.χ. νησιωτική θέση της Μεγάλης Βρετανίας). Σημαίνει, πολύ περισσότερο, ότι η πολιτική δεν μπορεί παρά να αναπτύσσεται σε στενή συνάφεια με έναν συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο, και στην Ιστορία εναπόκειται να αποφασίσει με ποιάν έννοια και ποιάν απόκλιση θα καταστεί αμφίδρομη η σχέση αυτή.
Ώστε στο ευρύτερο επίπεδο γενικότητας μπορούμε να ορίσουμε το γεωπολιτικό δυναμικό ως την ιστορικο-κοινωνική παρουσία ενός συλλογικού υποκειμένου που με την πολιτική και λοιπή δυναμική του γεμίζει ορισμένο γεωγραφικό χώρο».
Η εξίσωση του κ. Νταβούτογλου
Ο βασικός θεωρητικός του νέο-οθωμανισμού, Αχμέτ Νταβούτογλου, στο βιβλίο του Το στρατηγικό βάθος. Η διεθνής θέση της Τουρκίας, αναφερόμενος στην ισχύ μιας χώρας, προχωρά στη διατύπωση της εξίσωσης της ισχύος και αναλύει τα στοιχεία της (εκδόσεις Ποιότητα, σελίδα 48). Έχει ενδιαφέρον να την παρουσιάσουμε.
Καταρχάς, για κάθε χώρα υπάρχουν τα Σταθερά Δεδομένα (ΣΔ). Αυτά είναι η Ιστορία (Ισ), η γεωγραφία (Γ), ο πληθυσμός (Πλ), ο Πολιτισμός. Υπάρχουν όμως και τα Δυναμικά Δεδομένα (ΔΔ). Αυτά είναι η Οικονομική Ικανότητα (ΟΙ), η Τεχνολογική Ικανότητα (ΤΙ), και η Στρατιωτική Ικανότητα (ΣΙ). Η Ισχύς μιας χώρας προκύπτει από τον τύπο:
Ι = (ΣΔ + ΔΔ) x (ΣΝ x ΣΣ x ΠΒ)
Στον τύπο αυτό, το ΣΝ αντιστοιχεί στη Στρατηγική Νοοτροπία, το ΣΣ στον Στρατηγικό Σχεδιασμό και το ΠΒ στην Πολιτική Βούληση.
Επειδή τα ΣΔ (Σταθερά Δεδομένα) = Ισ + Γ + Πλ + Πο και τα ΔΔ (Δυναμικά Δεδομένα) = ΟΙ + ΤΙ + ΣΙ, τότε η συνάρτηση γίνεται:
Ισχύς = [(Ισ + Γ + Πλ + Πο) + (ΟΙ + ΤΙ + ΣΙ)] x (ΣΝ x ΣΣ x ΠΒ)
Η εξίσωση σίγουρα αφαιρεί αρκετά ακόμα στοιχεία και σίγουρα «ελέγχεται» με αυστηρά μαθηματικούς όρους. Σε κάθε περίπτωση, όμως, βλέπουμε πως συναρτώνται σταθερά στοιχεία με δυναμικά. Τα δυναμικά, όταν υπάρχουν ορισμένες προϋποθέσεις παίζουν αποφασιστικό ρόλο. Η φόρμουλα αυτή μας βοηθά στην εξέταση της ισχύος όσον αφορά κρατικές οντότητες, ιδιαίτερα χώρες με μια ορισμένη δύναμη. Στην Ιστορία έχουμε δει παραδείγματα μεγάλης ανισομετρίας ανάμεσα στους παράγοντες αυτούς, για παράδειγμα ανισομετρίες πολιτικής και οικονομικής δύναμης που πολλές φορές το πολιτικό στοιχείο έπαιξε αποφασιστικό ρόλο.
Σήμερα, η διεθνής κατάσταση είναι πιο πυκνή, πιο σύνθετη και δεν επενεργούν μόνο κρατικές οντότητες αλλά και άλλοι «μεγαπαίκτες» και παράμετροι διεθνικής εμβέλειας. Παραδείγματα αρκετά, όπως οι περίφημες «αγορές», τα νέα οικονομικά και πολιτικά σύμπλοκα (όπως η Ε.Ε. με τις ηγεμονικές δυνάμεις και την γραφειοκρατία που δημιουργεί), θρησκευτικά ρεύματα με ισχυρή πολιτική παρέμβαση (ας δούμε τον σημερινό ρόλο του σουνιτισμού), μεταναστευτικά ρεύματα που δεν «αφομοιώνονται» εύκολα και μπορεί να συνεχίσουν να παράγουν γεγονότα ακόμα και μετά από 2-3 γενιές (βλ. για παράδειγμα τον «ριζοσπαστισμό» στα προάστια του Παρισιού) και πολλά ακόμα.
