του Δημήτρη Γιαννάτου*
Από τον περασμένο Μάρτιο, λόγω της πανδημίας, σχεδόν ακαριαία, ανατράπηκαν οι ψευδοβεβαιότητες που είχαμε όλη την προηγούμενη μακρά περίοδο. Αυτή η ιδιότυπη κατάσταση «ελεύθερης πολιορκίας» που ζούμε, πλημμυρίζει κάθε τομέα της ζωής που ξέραμε μέχρι τώρα. Την εργασία, τις συναλλαγές, τις κοινωνικές σχέσεις, την οικονομία, την επαφή με τη φύση, την εκπαίδευση, την άθληση κ.ά.
Ως γονείς, το απαραίτητο αρχικά κλείσιμο των σχολείων μας απασχολεί ιδιαίτερα. Η διακοπή της μάθησης και η έγνοια μας, «να μην μείνουν πίσω τα παιδιά» εκπαιδευτικά, ήταν φυσιολογική αντίδραση. Ταυτόχρονα όμως, ανέδειξε ένα ανθρωπολογικό ζήτημα, το οποίο θα συζητείται όταν ανοίξουν τα σχολεία και θα γιγαντωθεί τα προσεχή χρόνια. Το ζήτημα της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, της τηλεκπαίδευσης, δεν είναι απλά μια αντανακλαστική αντίδραση του εκπαιδευτικού συστήματος, για να προσφέρει πρώτες βοήθειες στην πληγωμένη μαθητική κοινότητα. Διαμορφώνει, συνειδητά ή ασυνείδητα, ένα τοπίο ψηφιακών στρατηγικών μετα-εκπαίδευσης, σε έναν κόσμο όπου οι σχέσεις δεν θα είναι πια οι ίδιες, μετά την «κοινωνική απομόνωση» που επιφέρει η υγειονομική κρίση. Η ζοφερή προοπτική δεν είναι η πρόσκαιρη (ελπίζω) διακοπή της μέθεξης στην σχέση εκπαιδευτικών-μαθητών, αλλά η σταδιακή αλλοίωσή της και μάλιστα με τις ευλογίες ενός μηχανικού θαύματος από-ανθρωποποίησης, για το «καλό μας». Το πρόβλημα και ο προβληματισμός, είναι βαθύτερα. Ας το αναδείξω με ένα προσωπικό μου παράδειγμα:
Μέσα του ‘80, στη συνοικία του αθηναϊκού κέντρου στην οποία μεγάλωνα. Συζητώντας με φίλους. Η αναζήτηση, οι βεβαιότητες ή η αμφισβήτηση, οι αξίες και ο προβληματισμός ήταν καθημερινά παρόντα στις κουβέντες μας. Το θέμα μπήκε, δυναμικά και διχαστικά, στην τελευταία ημέρα των σχολικών εξετάσεων: «Πότε θα βγει ένα ρομπότ ή ένας υπολογιστής που θα μας βαθμολογεί, χωρίς να κάνει λάθη, αντικειμενικά, ρε γαμώτο;» έλεγαν οι μεν. «Δεν κατάλαβα; Εγώ προτιμώ να με βαθμολογεί ένας άνθρωπος κι ας κάνει λάθη!», είπαμε εμείς οι δε!
Η «εξαφάνιση» του δασκάλου/ας, η μετάλλαξη του ανθρώπου
Διότι αυτή είναι η ουσία, η φύση και εντέλει το πρόβλημα της τηλεκπαίδευσης. Η σταδιακή απόσυρση και εξαφάνιση της φυσικής παρουσίας του δασκάλου/ας, της ίδιας της «παιδευτικής», μυητικής και μυσταγωγικής ζεστής επαφής, μιας πραγματικής σχέσης ανθρώπινης συνεξέλιξης. Η απο-υλοποίηση της σχέσης δασκάλου και μαθητών θα είναι κεντρικό ζήτημα σε ελάχιστα χρόνια. Και βέβαια, το πρόβλημα εδώ δεν είναι η επιστήμη και η τεχνολογία αυτή καθεαυτή, αλλά η σχεδόν παγανιστική-ειδωλολατρική μεταφυσική της Τεχνικής, που μετατρέπεται σε μια νέα θρησκεία χωρίς τον πραγματικό άνθρωπο που επιβίωσε εδώ και χιλιετηρίδες, με τις αλλαγές και την εξέλιξή του.
Η εκπαιδευτική κοινωνική απόσταση θα δικαιολογείται συνεχώς και θα επιβάλλεται, όπως μέχρι τώρα η υπερτεχνολογική μεγέθυνση, είτε επειδή… «δεν μπορείς να πας ενάντια στην πρόοδο», είτε επειδή αύριο, θα υπάρχουν περιβαλλοντικοί, υγειονομικοί ή όροι ασφαλείας για μια καθολική εφαρμογής της, χωρίς όρια και κριτική σκέψη (ας προσθέσουμε εδώ και την συχνά συναινετική προδιάθεση γονιών, για την τοποθέτηση καμερών ασφαλείας στα σχολεία).
Η ψυχολογική προσαρμογή που έχουμε υποστεί τα πολλά τελευταία χρόνια κάνει τους περισσότερους ανθρώπους να ταυτίζουν την πρόοδο του «πολιτισμού», αποκλειστικά με την τεχνική εξέλιξη. Η «μαγεία» που εκπέμπουν τα γκάτζετς στον άνθρωπο, έχουν πάρει τη μορφή …πανδημίας και του δημιουργούν την πεποίθηση ότι οι «έξυπνες συσκευές» και οι «άυλες επαφές» είναι η ψυχή της ανθρώπινης προόδου! Όμως ο άνθρωπος είναι αναλογικό ον, τουλάχιστον όσο αφορά το συναίσθημα και την ζεστή επαφή, καθώς εκτός από εγκέφαλο έχει σώμα και ψυχή!
Η θριαμβολογία για την ψηφιακή επαύξηση του ανθρώπου –στην ουσία το «σβήσιμο» του ανθρώπου-δασκάλου– θα είναι το υπαρξιακό πρόβλημα της εκπαίδευσης
Συγκεκριμένα, δεν μιλάμε πια για μια τεχνολογία-εργαλείο στην υπηρεσία του ανθρώπου, όπως πολλοί επιμένουν ακόμα να νομίζουν, ταυτίζοντας την τηλε-εργασία ή την τηλε-εκπαίδευση με τον …τηλέγραφο ή την ανακάλυψη του τηλεφώνου. Αναφερόμαστε σε ένα αυτόνομο Τεχνικό σύστημα, με τη δική του δυναμική αναπαραγωγής, το οποίο εμποτισμένο από την κερδοσκοπική λογική και την επέκταση δεν είναι πια ουδέτερο. Η απλουστευτική και καθησυχαστική εντέλει λογική περί της κακής ή καλής χρήσης της τεχνολογίας αρχίζει να ξεθωριάζει. Επειδή η συγκεκριμένη λειτουργία της μαζικής μετα-τεχνολογίας έχει την δυναμική να αλλάξει την ίδια τη ανθρωπολογική δομή. Να «μεταλλάξει» τον ίδιο τον άνθρωπο ως ιστορικό τύπο. Δεν θα το κάνει η κακή χρήση της τεχνολογίας αυτό, αλλά η ίδια η λογική της. Ιδιαίτερα μάλιστα όταν σχεδόν όλοι μας, απόλυτα συναινετικά, έχουμε δώσει το δικαίωμα στα λογισμικά κάθε είδους να χειρίζονται προσωπικά μας δεδομένα, σε μια πρωτοφανή για την ιστορία της ανθρωπότητας εθελοδουλία. Πιστεύοντας ότι αυτή είναι μια φυσική νομοτέλεια και όχι ένας ακραίος ολοκληρωτισμός.
Άλλωστε, γι’ αυτούς τους κινδύνους δημιουργήθηκε η Βιοηθική ως κλάδος της επιστήμης που προσπαθεί να διερευνήσει την «δεοντολογία» που χρειάζεται να διέπει τους σύγχρονους κλάδους της τεχνολογίας. Ή ακόμα και αυτός ο θαυμαστός Στήβεν Χόκινγκ, προειδοποιούσε: «Οι υπολογιστές απειλούν με εξαφάνιση την ανθρωπότητα (…). Η τεχνητή νοημοσύνη, ένα ανεπτυγμένο κομπιούτερ ή ρομπότ, θα έκανε κουμάντο και θα επανασχέδιαζε τον εαυτό του με ολοένα αυξανόμενη ταχύτητα. Οι άνθρωποι, που είναι περιορισμένοι από την αργή βιολογική εξέλιξη, δεν θα μπορούσαν να το ανταγωνιστούν και θα έπρεπε να αντικατασταθούν»!
Η θριαμβολογία για την ψηφιακή επαύξηση του ανθρώπου –στην ουσία το «σβήσιμο» του ανθρώπου–δασκάλου- θα είναι το υπαρξιακό πρόβλημα της εκπαίδευσης. Η «νέα γλώσσα» των εικονικών τάξεων, εφόσον δεν θα είναι μια συμπληρωματική αναβάθμιση των εκπαιδευτικών μέσων, είναι ικανή να διαμορφώσει μια νέα ακόμα πιο εγωκεντρική και ατομικιστική συνείδηση. Μια συνείδηση που «ενώνει» άτομα, εντελώς διαχωρισμένα, με την ψευδαίσθηση μιας κοντινότητας σε… ασφαλή απόσταση. Η υπονόμευση της ανθρώπινης επαφής, της γλώσσας μας και της Ιστορίας, του πραγματικού δημόσιου κοινοτικού χώρου, το γκρέμισμα του φυσικού τόπου συνεύρεσης και μάθησης κ.ά. θα αποτελειώσουν τον ήδη τραυματισμένο πολιτισμό μας.
Η προτεραιότητα και η επιδεξιότητα της μετάδοσης bytes και high definition ηλεκτρονικών σχέσεων, έναντι της ατελούς μεν αλλά φυσικής και τραγικής σχέσης νοήματος που είναι ο Έρωτας της ζωής και των ανθρώπων, για το Καλό και Αγαθό, αποτελούν ήδη την στρέβλωση της ίδιας της φύσης και της ανθρώπινης ταυτότητας.
Μιας ανθρώπινης φύσης, η οποία στην αρμονία του ελληνικού κόσμου, περιείχε την έννοια του τραγικού. Αυτού που έθετε και το μέτρο, το όριο, ενσαρκωμένο στον τραγικό ήρωα του αρχαιοελληνικού δράματος. Και το οποίο είναι σημαντικό να κατανοούμε και να αγγίζουμε κάθε φορά ως προστατευτικό νόημα του βίου.
* Ο Δημήτρης Γιαννάτος είναι κοινωνιολόγος-Σύμβουλος απεξάρτησης στο ΚΕΘΕΑ.
