του Πιερλουίτζι Φαγκάν*
Την πρώτη μέρα της ρωσο-ουκρανικής σύγκρουσης, έγραψα ότι ο αμερικανικός στόχος ήταν η εκδίωξη της Ρωσίας από το διεθνές διατραπεζικό σύστημα SWIFT. Όπως φαίνεται, χρειάστηκαν μόνο τέσσερις ημέρες για να συμβεί. Έγραψα επίσης ότι ο Πούτιν θα συνόδευε με γεγονότα τα λόγια, επειδή οι πολιτικές σχέσεις με τη Δύση δεν επέτρεπαν πλέον σε κανέναν να ελπίζει ότι θα αλλάξει την κατάσταση με άλλα μέσα. Τόνισα επίσης ότι η ρωσική φράση που εκφωνήθηκε την πρώτη μέρα της επίθεσης («η απάντηση της Ρωσίας θα είναι άμεση και θα σας οδηγήσει σε συνέπειες που δεν έχετε βιώσει ποτέ στην ιστορία σας») έπρεπε να παρθεί υπόψη στην κυριολεξία της. Πράγμα που της έδινε μια πολύ ανησυχητική χροιά.
Στο γεωπολιτικό επίπεδο, όλα αυτά οδηγούν στο να δούμε μια νέα κατάσταση στο τραπέζι του παιχνιδιού. Οι ΗΠΑ σύντομα πέτυχαν τον στόχο τους, δηλαδή να χωρίσουν την Ευρώπη από τη Ρωσία για μεγάλο χρονικό διάστημα, και με τρόπο βαθύ και μη αναστρέψιμο. Η Ρωσία είναι στην πραγματικότητα, σήμερα, ο παρίας του διεθνούς συστήματος, και το ίδιο θα ισχύει και για οποιονδήποτε άλλον διατηρήσει οργανικές σχέσεις μαζί της. Όπως πολλοί παρατήρησαν, τις προάλλες ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες πέρασαν, από τον αρχικό αποκλεισμό της αποβολής των ρωσικών τραπεζών από το SWIFT (επικαλούμενες λόγους ανωτέρας βίας), στη γρήγορη επανευθυγράμμιση σχετικά με τη δυνατότητα εφαρμογής της απαγόρευσης. Δεν προχωράς σε επανευθυγράμμιση με τέτοια τάξη, και πάνω απ’ όλα με τέτοια ταχύτητα, σε ένα τόσο συγκεκριμένο και σύνθετο ζήτημα, σε μια μέρα, κουβεντιάζοντας ή φωνάζοντας στο τηλέφωνο με άσχημα ή ωραία λόγια. Κι εδώ χρειάζεσαι στοιχεία. Τι ώθησε τον Σολτς, τον Μακρόν και τον Ντράγκι να περάσουν, από τη συνηθισμένη κουβεντούλα για να κρατάμε καθυστέρηση, μέχρι και στην αποστολή όπλων στο πολεμικό μέτωπο; Κάνοντας έτσι και δικό τους τον πόλεμο;
Οι ΗΠΑ κατάφεραν να χωρίσουν την Ευρώπη από τη Ρωσία για μεγάλο χρονικό διάστημα, και με τρόπο βαθύ και μη αναστρέψιμο. Τώρα θα επιδιώξουν μια νέα και πολύ πιο συμφέρουσα γι’ αυτές «διατλαντική εταιρική σχέση», ενώ οι Ευρωπαίοι δεν θα είναι σε θέση να παζαρέψουν σχεδόν τίποτα
Αν και τα γεγονότα μάς εμφανίζονται σε μια σειρά καθημερινών ανακαλύψεων, υπάρχουν μακροχρόνια σχεδιασμένες στρατηγικές, τουλάχιστον από τους δύο βασικούς παίκτες του παιχνιδιού: τις ΗΠΑ και τη Ρωσία. Οι στρατηγικές διατάσσουν την αλληλουχία των γεγονότων. Ο Πούτιν δεν είναι τρελός. Και οι Αμερικάνοι δεν είναι τα παλιοτόμαρα που έχουν φτάσει στο τέλος της εποχής τους, όπως κάποιοι ερμήνευσαν την αποχώρησή τους από το Αφγανιστάν. Είναι δύο δυνάμεις, και παίζουν το παιχνίδι στο έπακρο της ισχύος τους.
Οι ΗΠΑ ανασύρουν ένα παλιό όπλο
Η πρόβλεψη, όσο κι αν φαίνεται σχετικά εύκολη, είναι ότι τώρα οι ΗΠΑ θα μπορέσουν να βγάλουν από τη ναφθαλίνη ένα παλιό εργαλείο που είχε εμφανιστεί στην πολιτική των σχέσεων μεταξύ των μπλοκ – κάτι παρόμοιο με τη διατλαντική εμπορική συμφωνία TTIP[1]. Ο Μπάιντεν έχει σίγουρα υποσχεθεί στους Ευρωπαίους μια νέα εμπορική συνθήκη γεμάτη υψηλές ελπίδες, για να αντισταθμίσει τις αντικειμενικές και αποσταθεροποιητικές απώλειες που έχει το πακέτο κυρώσεων της Ρωσίας, περιλαμβανομένης της αποβολής των παριών από το SWIFT, το οποίο θα επηρεάσει τους Ευρωπαίους ίσως ακόμη περισσότερο κι από τους ίδιους τους Ρώσους .
Θυμίζω εν συντομία ότι η TTIP προωθήθηκε από τον Ομπάμα, όπως και η αντίστοιχη συμφωνία TPP στην περιοχή του Ειρηνικού[2], προκαλώντας αμηχανία στο εσωτερικό των ΗΠΑ, σιωπηλή ασάφεια από την πλευρά των Ευρωπαίων, και επιμήκυνση των διαπραγματεύσεων – ωσότου οι Δημοκρατικοί έχασαν τις εκλογές από τον Τραμπ. Ο Τραμπ αποφάσισε να παίξει το στρατηγικό παιχνίδι διαφορετικά, όχι τόσο στη γενική στρατηγική όσο στην τακτική. Η TTIP εξαφανίστηκε εντελώς, ενώ η TPP εγκαταλείφθηκε από τις ΗΠΑ. Στη συνέχεια, η Ιαπωνία έγινε ένας υποστηρικτής της ΤΡΡ – τόσο πολύ, που στη συνέχεια υπογράφηκε ως CPTPP το 2018 μεταξύ 11 χωρών της περιοχής[3]. Η Κίνα επιδιώκει εδώ και καιρό την ένταξή της στη συμφωνία αυτή, αλλά η διαδικασία είναι αργή. Επομένως, μια νέα έκδοση του TTIP θα επαναλάβει την παλιά στρατηγική διαδρομή, δεδομένου ότι η τότε στρατηγική αναπτύχθηκε από την ίδια ελίτ που σήμερα αναφέρεται στον Μπάιντεν.
Μια νέα συμφωνία συμφέρουσα για τους Αμερικανούς
Θα είναι ευκολότερο για τον Μπάιντεν να περάσει μια τέτοια συμφωνία στο εσωτερικό των ΗΠΑ, καθώς θα συνταχθεί σε μια λιγότερο προβληματική μορφή για τους Αμερικανούς, ενώ η αμερικανική αγορά θα δει πιο καθαρά τόσο την ανάγκη όσο και την ευκαιρία. Αυτή τη στιγμή οι ΗΠΑ είναι πιθανό να πρέπει να αντισταθμίσουν τις μειώσεις της προσφοράς φυσικού αερίου και σιτηρών με εξαγωγές, αλλά η αλυσίδα των συνεπειών θα τροφοδοτήσει μια πολύ πιο ευεργετική ροή για την οικονομία των ΗΠΑ με την πάροδο του χρόνου.
Μια τέτοια συμφωνία θα είναι επίσης λιγότερο προβληματική για τους Αμερικανούς επειδή οι Ευρωπαίοι δεν θα μπορούν να παζαρέψουν σχεδόν τίποτα, αφού δεν διαθέτουν εναλλακτικές λύσεις. Επιπλέον, βιάζονται να αντισταθμίσουν την οικονομική καταστροφή που προκαλείται από τα γεγονότα στην Ουκρανία και τη διαχείρισή τους. Αυτό τουλάχιστον υποδηλώνουν όσα εμείς ήδη βλέπουμε αυτές τις πρώτες τέσσερις ημέρες.
Μια νέα ΤΤΙΡ θα δημιουργήσει ένα μεγάλης κλίμακας εμπορικό σύστημα, το πρώτο της νέας Παγκοσμιοποίησης 2.0, η οποία μετακινείται από την παγκόσμια μορφή της περιόδου 1990-2020 σε μια πολυπολική μορφή που βασίζεται σε περιφέρειες. Αν και το πολυπολικό παιχνίδι έχει ακόμη μέλλον, ο υπό αμερικανική ηγεμονία Δυτικός πόλος που σχηματίζεται με αυτόν τον τρόπο θα είναι αντικειμενικά ο πόλος της πρώτης μάζας. Και η μάζα, λόγω βαρύτητας, βάζει τα πράγματα σε μια τάξη…
Επιπλέον, η ανακοινωθείσα στρατηγική Μπάιντεν για συμπαράταξη των «δημοκρατιών της αγοράς» σε ανταγωνισμό πάνω απ’ όλα με την Κίνα, έχει ήδη ακολουθήσει συγκεκριμένα αυτήν την πορεία, όπως δείχνει και η πρώτη συνάντηση του νέου TTC (Συμβούλιο Εμπορίου και Τεχνολογίας) τον περασμένο Σεπτέμβριο στο Πίτσμπουργκ των ΗΠΑ[4]. Προς το παρόν, το TΤC επικεντρώνεται στους τομείς της τεχνολογίας και της ψηφιακής και οικολογικής μετάβασης. Αλλά οι δέκα επιτροπές εργασίας που ανακοινώθηκαν φάνηκαν έτοιμες να επεκτείνουν το πεδίο. Είναι σαφές ότι οι συνήθεις τριβές αντιτιθέμενων συμφερόντων, που είχαν σημαδέψει τις διαπραγματεύσεις για την TTIP, θα επιλυθούν τώρα το συντομότερο δυνατό.
Ο μαγικός κύκλος που θα κάνει ό,τι υπαγορεύει η Ουάσιγκτον
Έμμεσα, μια Ευρώπη που συμμορφώνεται με το σύστημα New-TTIP θα αποτραπεί αντικειμενικά από το να συνεχίσει τις διφορούμενες σχέσεις της με την Κίνα. Θα υπάρχουν κατάλληλες ρήτρες που θα περικλείουν την Ευρώπη στα νομικά όρια της νέας συνθήκης. Η οποία, εξάλλου, θα υπηρετήσει και συνοικέσια με την άλλη άκρη του κόσμου, την ασιατική. Σε αυτό το σημείο δεν θα υπάρχει πλέον μια συλλογή ευρωπαϊκών κρατών με τα οποία μπορεί να συναφθούν διμερείς σχέσεις από τις χώρες του ASEAN[5], της CPTPP, της RCEP[6], κι από αυτή καθαυτή την Κίνα. Σε αυτό το σημείο η New-TTIP θα περιλαμβάνει τις ΗΠΑ, την Ε.Ε. και τη Βρετανία (η Αυστραλία και η Ν. Ζηλανδία μετέχουν ήδη στη CPTPP, ενώ η Αυστραλία μαζί με τις ΗΠΑ και τη Βρετανία συμμετέχει και στη νέα τριμερή συνεργασία ασφαλείας AUKUS), αντιπροσωπεύοντας έτσι πάνω από το 50% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Θα είναι αδύνατο για μια ολόκληρη περιοχή, στην ακτίνα μιας πυξίδας με τον δείκτη κολλημένο στην ευρασιατική δύση, ακόμη και να σκεφτεί να κάνει μπίζνες με άλλους, που δεν ανήκουν στον μαγικό κύκλο. Είναι ένα δεύτερο χαρτί που μπορεί να παίχτηκε με στόχο να ευθυγραμμιστούν τα ευρωπαϊκά κράτη, με την έννοια ότι θα ανοίξει νέες ευκαιρίες για ευρεία ηγεμονία – οικονομική για τους Ευρωπαίους, γεωπολιτική για τις ΗΠΑ.
Το New-TTIP, σε αυτό το σημείο, θα μεταφερθεί ως προίκα στην ήδη λειτουργούσα CPTPP των 11 της Ασίας-Ειρηνικού, μέσω των ΗΠΑ (με τη νέα NAFTA ή USMCA, δηλαδή ΗΠΑ-Μεξικό-Καναδάς, που υπογράφτηκε από τον Τραμπ), και θα γίνει ο κεντρικός άξονας των δύο συνθηκών. Έτσι «διορθώνονται» και οι διφορούμενες σχέσεις που έχουν πολλές χώρες της Ασίας-Ειρηνικού με την Κίνα. Η Ινδία δεν θα έχει άλλη επιλογή από το να ενταχθεί σε αυτήν για λόγους αντικειμενικού συμφέροντος. Και, σε αυτό το σημείο, λόγω έλλειψης άλλων, εξίσου έγκυρων εναλλακτικών. Αυτή η τελευταία υπόθεση δεν είναι ομαλή: η Ινδία τα γνωρίζει όλα αυτά, και δεν έχει λιγότερο πολυπολικό ενδιαφέρον από τη Ρωσία και την Κίνα. Σε τέτοιο βαθμό, ώστε η πρώτη της τοποθέτηση για τη ρωσική εισβολή στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ ήταν η αποχή.
Ένα κλουβί δομικής αλληλεξάρτησης
Όλα αυτά θα επιβεβαιώσουν επίσης την αναδιατύπωση της ενεργειακής αντιστοίχισης με την υπενθύμιση ότι η ενέργεια σχηματίζει δομή, ότι χρειάζεται ισχυρούς εξωγενείς κραδασμούς για να επανασχηματιστεί, κι ότι αφού επανασχηματιστεί μετατρέπεται σε κλουβί δομικής αλληλεξάρτησης – κάτι που είναι δύσκολο να αντιστραφεί. Θα δούμε πώς σκοπεύουν να καλύψουν βραχυπρόθεσμα τυχόν μειώσεις στις ρωσικές προμήθειες (Ανατινάζονται αγωγοί στην Ουκρανία; Ο Πούτιν κλείνει τις κάνουλες; Ανεβάζει τις τιμές σε εξωφρενικό βαθμό; Έρχεται ενέργεια από τις ΗΠΑ και τη Μέση Ανατολή; Εκκαθαρίζονται οι εργασίες γεώτρησης σε όλη τη Μεσόγειο, που στο ανατολικό τμήμα της είναι γεμάτη αέριο;). Το ενεργειακό είναι ένα πολύ σύνθετο παιχνίδι που αξίζει συγκεκριμένες αναλύσεις, για τις οποίες δεν μπορούμε να δώσουμε λεπτομέρειες εδώ. Μπορούμε όμως να φανταστούμε την ισχυρή ώθηση που θα φέρουν όλα αυτά στο νέο «έκτακτο σχέδιο για την πράσινη μετάβαση», του οποίου οι επιχειρηματικές υποσχέσεις θα έχουν καταρρίψει ακόμη και την τελευταία γερμανο-ιταλική αντίσταση.
Πράγματι, είναι σαφές ότι, αφού τα σοκ απαντιούνται με εξαιρετικές αντιδράσεις, η γραμμή Μακρόν-Ντράγκι για διεύρυνση των μορφών και της έκτασης του κοινοτικού χρέους θα έχει τώρα πια νέους και πιο προφανείς λόγους. Όπως και στο ιαπωνικό kintsugi, η τέχνη της συναρμολόγησης των σπασμένων κομματιών είναι η «συγκόλληση με χρυσό».
* Ο Πιερλουίτζι Φαγκάν είναι Ιταλός αναλυτής και συγγραφέας. Στα ελληνικά κυκλοφορεί μια συλλογή κειμένων του από τις εκδόσεις Α/συνεχεια με τίτλο «Πολυπολικός κόσμος, Γεωπολιτική και Ευρώπη». Το παρόν κείμενό του αναρτήθηκε στις28/2/2022 στο μπλογκ του (pierluigifagan.wordpress.com). Οι μεσότιτλοι και οι σημειώσεις είναι της Σύνταξης.
Σημειώσεις
[1] ΤΤΙΡ: Transatlantic Trade and Investment Partnership, «Διατλαντική Εταιρική Σχέση Εμπορίου και Επενδύσεων». Επρόκειτο για σχέδιο εμπορικής συμφωνίας μεταξύ ΗΠΑ και Ε.Ε. που συνάντησε την κάθετη αντίδραση συνδικάτων, κοινωνικών κινημάτων κ.ά. και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Οι διαπραγματεύσεις ναυάγησαν μετά την εκλογή Τραμπ. Οι ρήτρες και τα περιεχόμενα του σχεδίου συμφωνίας παραμένουν άκρως απόρρητα.
[2] ΤΤΡ: Trans–Pacific Partnership, «Εταιρική Σχέση των Δύο Πλευρών του Ειρηνικού». Εμπορική συμφωνία μεταξύ των ΗΠΑ και 11 ακόμη χωρών που βρέχονται από τον Ειρηνικό ωκεανό, μεταξύ των οποίων ο Καναδάς, η Αυστραλία, η Ιαπωνία, το Μεξικό, η Χιλή, το Βιετνάμ κ.λπ. Υπογράφτηκε στις 4/2/2016 αλλά δεν τέθηκε ποτέ σε ισχύ, λόγω της αποχώρησης των ΗΠΑ μετά την εκλογή Τραμπ.
[3] CPTPP: Comprehensive and Progressive Agreement for Trans–Pacific Partnership, «Ολοκληρωμένη και Προοδευτική Συμφωνία για Εταιρική Σχέση των Δύο Πλευρών του Ειρηνικού». Γνωστή και ως ΤΡΡ-11, είναι εμπορική συμφωνία μεταξύ όσων χωρών (πλην ΗΠΑ) είχαν υπογράψει την ΤΡΡ, χωρίς κάποιους δυσμενείς για αυτές όρους που είχαν επιβάλει οι ΗΠΑ. Τέθηκε σε ισχύ στις 30/12/2018.
[4] TTC: Trade and Technology Council, «Συμβούλιο Εμπορίου και Τεχνολογίας». Είναι όργανο «διατλαντικής συνεργασίας» που συγκροτήθηκε με απόφαση της κυβέρνησης Μπάιντεν και της Κομισιόν. Έχει 5 συμπροέδρους (3 υπουργούς των ΗΠΑ, περιλαμβανομένου του Μπλίνκεν, και 2 επιτρόπους της Ε.Ε.).
[5] ASEAN: Association of Southeast Asian Nations, «Σύνδεσμος των Εθνών της Ν.Α. Ασίας». Είναι οργανισμός πολιτικής και οικονομικής συνεργασίας 10 χωρών της περιοχής (Ινδονησία, Φιλιππίνες, Μαλαισία, Βιετνάμ, Ταϊλάνδη κ.ά.).
[6] RCEP: Regional Comprehensive Economic Partnership, «Ολοκληρωμένη Περιφερειακή Οικονομική Εταιρική Σχέση». Πρόκειται για συμφωνία ελεύθερου εμπορίου μεταξύ 15 κρατών της Ασίας και του Ειρηνικού που αντιπροσωπεύει το 30% περίπου του παγκόσμιου πληθυσμού αλλά και του παγκόσμιου ΑΕΠ, όντας έτσι το μεγαλύτερο εμπορικό μπλοκ του πλανήτη. Μεταξύ άλλων συμμετέχουν η Κίνα, η Ιαπωνία, η Νότια Κορέα, η Αυστραλία και η Ινδονησία.
