Ο Νίκος Γκιωνάκης μιλάει στην Μιμίκα Κριτσανίδου
Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο άνθρωπος πριν αρχίσει να μιλά, άρχισε να ζωγραφίζει. Στις ζωγραφιές έκλεινε τις λέξεις του. Έκλεινε τα συναισθήματα του, τις εμπειρίες του. Τα έκλεινε αλλά ταυτόχρονα τα μοιραζόταν με τον συγκεκριμένο αποδεκτό κοινό κώδικα.
Ένας κώδικας επικοινωνίας είναι ένα από τα ζητούμενα με τους μετανάστες που, εξ ορισμού, υφίστανται αποκλεισμό, πόσο μάλλον όταν είναι ψυχικά πάσχοντες. Αυτόν τον κώδικα προσπαθεί με ευγένεια ν’ ανακαλύψει η Βαβέλ, γιατί ένας άνθρωπος μπορεί να μην καταλαβαίνει μια λέξη, καταλαβαίνει όμως πολύ καλά εάν τον σέβεσαι.
Φιλοξενούμενός μας σήμερα ο κ. Νίκος Γκιωνάκης, ψυχολόγος, επιστημονικός υπεύθυνος του Κέντρου Ημέρας Βαβέλ (Μονάδα Ψυχικής Υγείας για Μετανάστες ).
Νίκος Γκιωνάκης
Το «ξένο» μέσα μας και γύρω μας
Εργάζεστε με μετανάστες, πολλαπλά αποκλεισμένους…
Εργάζομαι στο Κέντρο Ημέρας Βαβέλ, είναι δημόσια μονάδα ψυχικής υγείας για μετανάστες. Στην αρχή (ξεκίνησε τη λειτουργία του τον Νοέμβριο 2007) λέγαμε ότι εργαζόμαστε με μετανάστες και μάλιστα με μετανάστες με ψυχικές διαταραχές. Σιγά – σιγά αυτή η αρχική θέση άλλαξε, είδαμε ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο γραμμικά, τόσο απλά. Σήμερα λέμε ότι προσπαθούμε να έρθουμε σε επαφή με ανθρώπους που καθένας έχει τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο να ζει σε αυτή τη ζωή, που έχει προβλήματα όπως επίσης δυνατότητες, τραύματα και όνειρα, ελλείψεις και επάρκειες, σχέσεις καλές και κακές, ανθρώπους που είναι ταυτόχρονα ευάλωτοι και ανθεκτικοί… Με άλλα λόγια, θα έλεγα ότι συναντιόμαστε με μια πολυπλοκότητα που συντίθεται από ανθρώπους, καταστάσεις, ιδέες, προσδοκίες, ιστορίες με κοινά χαρακτηριστικά, αυτό που εμείς συνηθίζουμε πλέον να ονομάζουμε «τριπλή ετερότητα»: να είσαι ξένος σε αυτή τη χώρα, με διαφορετικό εθνοπολιτισμικό υπόβαθρο, να αντιμετωπίζεις προβλήματα ψυχικής υγείας. Επιπλέον να αναζητάς φροντίδα, που δεν παρέχεται.
Πώς καταφέρνετε να πετύχετε τους στόχους σας;
Με τους συναδέλφους στο Βαβέλ προσπαθούμε να είμαστε ανοικτοί σε όσους έρχονται να ζητήσουν φροντίδα από εμάς. Ανοικτοί στο να τους αφουγκραστούμε, να κατανοήσουμε τι τους έκανε να έρθουν σε εμάς τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, τι θέλουν, τι ανάγκες έχουν… Θεωρούμε σημαντικό να καλύπτουμε αυτές τις ανάγκες, όσες μπορούμε από μόνοι μας, τις υπόλοιπες κινητοποιώντας άλλους. Όταν ένας άνθρωπος (μια οικογένεια, μια ομάδα) απευθύνεται στο Βαβέλ, τηρούμε μια στάση που είναι γνωστή με τον όρο «προσανατολισμός στις ανάγκες». Δηλαδή δεν δίνουμε έμφαση μόνο στη διάγνωση, τα συμπτώματα, την «ιατρική» ας το πούμε έτσι πτυχή της ζωής του ανθρώπου, περισσότερο μας ενδιαφέρει να καταλάβουμε (και να παρέμβουμε) στο πώς καταφέρνει να επιβιώνει, τι χρειάζεται για να μπορέσει να ζήσει με αξιοπρέπεια, τι τον φέρνει πιο κοντά στην άσκηση των δικαιωμάτων του… Αξιοποιώντας τις προσφορές ατόμων και συλλογικοτήτων, προσπαθούμε λοιπόν να βρίσκουμε απαντήσεις στις πολλαπλές και πολύπλοκες ανάγκες των ανθρώπων που ζητούν τη βοήθειά μας. Αξιοποιούμε τα αποθέματα που διατηρεί κάθε άνθρωπος, ακόμη και στις πιο ακραίες μορφές αντιξοότητας, πάνω από όλα την αξιοπρέπεια και τον αυτοσεβασμό. Προσπαθούμε, ως διεπαγγελματική ομάδα, να κρατάμε αυτή την «ανοικτότητα» για την οποία μίλησα πρωτύτερα στις ανάγκες του άλλου, δουλεύοντας συνεχώς με το «ξένο» και το «διαφορετικό» μέσα μας και γύρω μας, φροντίζοντας τις δικές μας ανάγκες (ένα από τα συνθήματά μας είναι: για να φροντίζω πρέπει να φροντίζομαι), αναγνωρίζοντας τα όριά μας και αναζητώντας συνεργασίες, αποθέματα, υποστήριξη εκτός Βαβέλ, στήνοντας δίκτυα ικανά να απαντούν στις ιδιαίτερες ανάγκες κάθε ξεχωριστού ανθρώπου, οικογένειας ή ομάδας.
Ποιες προκλήσεις αντιμετωπίζετε σε αυτήν την προσπάθεια;
Συνοπτικά θα έλεγα ότι η κυριότερη πρόκληση έχει σχέση με τη «μεταναστευτική» ταυτότητα αυτών των ανθρώπων, δηλ. το καθεστώς υπό το οποίο βρίσκονται στην Ελλάδα, που είναι πολύ ρευστό και δύσκολο να οριστεί, ειδικά αν αυτό που μας ενδιαφέρει δεν είναι το άτομο αλλά η οικογένεια. Πάρτε για παράδειγμα κάποιον που έχει έρθει στη χώρα μας πριν πολλά χρόνια και έχει άδεια παραμονής και εργασίας. Στο μεταξύ έχει έρθει η σύζυγός του (με άδεια παραμονής, χωρίς άδεια εργασίας) και έχουν κάνει εδώ δυο παιδιά (με δικαιώματα όπως στη φροντίδα της υγείας, στην πρόσβαση στην εκπαίδευση, αλλά χωρίς άλλα χαρτιά που να νομιμοποιούν την παραμονή τους στη χώρα). Αν αυτός ο άνθρωπος λόγω της κρίσης έμεινε άνεργος για ένα χρόνο, χάνει το δικαίωμα στη νόμιμη παραμονή και εργασία. Πόσο μπλεγμένη είναι η κατάσταση αυτής της οικογένειας! Και είναι από τις πιο απλές… Σκεφτείτε πόσες άλλες κατηγορίες –ως προς το καθεστώς παραμονής– αλλοδαπών υπάρχουν: αιτούντες άσυλο (που περιμένουν χρόνια ολόκληρα να εξεταστεί το αίτημά τους), ασυνόδευτοι ανήλικοι, θύματα βασανιστηρίων, θύματα σωματεμπορίας, αναγνωρισμένοι πρόσφυγες ή σε καθεστώς ανθρωπιστικής προστασίας. Πολλοί θέλουν να ζητήσουν άσυλο αλλά δεν έχουν μπορέσει ακόμη να καταθέσουν αίτηση. Πολλοί ήρθαν για να μείνουν. Ακόμη περισσότεροι ήρθαν για να φύγουν αλλά δεν μπορούν (λόγω της συνθήκης Δουβλίνο ΙΙ).
Μετά διαπιστώνεις ότι και πάλι τα πράγματα δεν είναι έτσι και σιγά-σιγά καταλήγεις στο γνωστό, το τετριμμένο αλλά καθόλου έωλο: καθένας και καθεμία είναι μια ξεχωριστή οντότητα, ιδιαίτερη, μοναδική και ως τέτοια πρέπει να προσεγγιστεί. Αυτό μόνο υπάρχει. Ο ξεχωριστός άνθρωπος με τις πολύπλοκες ανάγκες του: όταν φτάσεις εκεί, αντιλαμβάνεσαι την τραγικότητα της ύπαρξης που της αρνούνται το δικαίωμα να υπάρξει.
Άλλες προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε είναι η δυσκολία εδραίωσης θεραπευτικής σχέσης (σε αυτό συμβάλλουν εμπόδια όπως η γλώσσα, η διαφορετική πολιτισμική προέλευση), η ελλιπής πρόσβαση στην άσκηση δικαιωμάτων, η ανεπάρκεια πόρων που κάνει ακόμη και σχετικά «απλά» προβλήματα να αποκτούν δραματικές διαστάσεις, ο κίνδυνος της θυματοποίησης…
Ο κίνδυνος της θυματοποίησης είναι υπαρκτός;
Είναι πολύ εύκολο, καθώς έχει σχεδόν αποκτήσει χαρακτηριστικά στερεότυπου, να πέσει κάποιος στην παγίδα να βλέπει σε κάθε μετανάστη, ιδιαίτερα αν πρόκειται για πρόσφυγα, έναν άνθρωπο τραυματισμένο από τις αντίξοες συνθήκες τις οποίες έχει ζήσει. Στην πραγματικότητα, πολλοί άνθρωποι όχι μόνο επιβιώνουν, σε σημαντικό βαθμό ανέπαφοι, παρά τα όσα υπέφεραν βιώνοντας απάνθρωπες και σκληρές συνθήκες, αλλά επιπλέον ενισχύονται από την ιδιαίτερη έκθεσή τους στην αντιξοότητα, βρίσκουν νόημα στον πόνο τους και είναι σε θέση να μετατρέψουν τις εμπειρίες τους θετικά, βρίσκοντας νέα δύναμη και βιώνοντας μια μεταμορφωτική ανανέωση.
Ο μετανάστης έχει πολλά να μας δώσει
Η πλειονότητα όσων δεν διάκεινται εχθρικά έναντι των ξένων, θεωρούν πως οι μετανάστες, ιδιαίτερα οι πρόσφυγες, αφού έχουν βιώσει αντιξοότητες είναι εξ ορισμού αποδέκτες παροχών φροντίδας και καταναλωτές υπηρεσιών (και μόνο). Οι μετανάστες δεν έχουν μόνο να «πάρουν» (φροντίδα, βοήθεια, υπηρεσίες). Έχουμε εμείς πολλά να «πάρουμε» από αυτούς, ειδικά σε καιρούς κρίσης, όπως, για παράδειγμα, να διδαχθούμε τρόπους επιβίωσης. Αυτοί οι άνθρωποι την κρίση (οικονομίες και κοινωνίες που κατέρρευσαν, πόλεμοι, εκμετάλλευση) την έχουν βιώσει ήδη. Εξαιτίας της, άλλωστε, μεταναστεύουν. Ποιες στρατηγικές επιβίωσης έχουν υιοθετήσει και εφαρμόσει για ν’ αντεπεξέλθουν στις αντιξοότητες (όχι μόνο τις οικονομικές, αλλά κυρίως εκείνες που σχετίζονται με τις απώλειες); Ποιος είναι o ρόλος διαφόρων και διαφορετικών παραγόντων (συμπεριλαμβανομένων των προσδοκιών, των προηγούμενων εμπειριών, της υποστήριξης, της αλληλεγγύης) στην υιοθεσία μιας στρατηγικής επιβίωσης;
Η εμπειρία της μετανάστευσης (που, ιδιαίτερα στην προσφυγιά, συμπυκνώνεται στο βίωμα της απώλειας της εστίας η οποία επιφέρει το νοσταλγικό αποπροσανατολισμό και την αποσάθρωση του ψηφιδωτού υποστρώματος της ταυτότητας – σύμφωνα με τον καθηγητή Ρ. Παπαδόπουλο του Πανεπιστήμιου του Essex) έχει και θετικές επιπτώσεις. Η αντιξοότητα καθίσταται αφορμή για να ενεργοποιηθούν θετικά στοιχεία που ενυπάρχουν στον άνθρωπο και στην αλληλεπίδρασή του με τους άλλους. Όσο κι αν φαντάζει παράδοξο, είναι πολλά αυτά που θα μπορούσαν να μας πουν οι μετανάστες και να μας βοηθήσουν να οργανώσουμε απαντήσεις στην κρίση με τρόπο δημιουργικό και με σεβασμό στην αξιοπρέπεια καθενός!
Νίκος Γκιωνάκης
