ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ στον Γιώργο Χάμψα
Μιλήσαμε με τον οικονομολόγο Γιάννη Τόλιο για τον αντίκτυπο που έχει ήδη ο ερχομός της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης. Από τα ήδη υπάρχοντα στοιχεία αλλά και τις ζοφερές προβλέψεις για τα επόμενα 5-10 χρόνια φαίνεται ότι μιλάμε για ένα εντελώς διαφορετικό τοπίο όχι μόνο στις εργασιακές σχέσεις, αλλά και στην ίδια την έννοια της εργασίας όπως την έχουμε γνωρίσει μέχρι σήμερα. Γι’ αυτό μεγάλοι οικονομολόγοι, αλλά και επιχειρηματίες -ιδιαίτερα στις ΗΠΑ- κάνουν λόγο για μέτρα όπως τη θέσπιση ενός «παγκόσμιου βασικού εισοδήματος», σε μία προσπάθεια να αντισταθμιστεί η ραγδαία εξάλειψη επαγγελμάτων και θέσεων εργασίας.
Τι συνίσταται η Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση και ποια η διαφορά από τις προηγούμενες;
Στην εποχή του καπιταλισμού, οι τεχνολογικές εξελίξεις είναι κυρίως προϊόν του καπιταλιστικού ανταγωνισμού, στην προσπάθεια μείωσης του κόστους παραγωγής και μεγιστοποίησης κερδών. Κατά την πρώτη βιομηχανική επανάσταση (με κινητήρια δύναμη τον ατμό), έχουμε πέρασμα στη μεγάλη μηχανοποιημένη παραγωγή, η οποία συνοδεύεται από ταξική διαφοροποίηση ελεύθερων εμπορευματο-παραγωγών, σε προλετάριους-εργάτες και αστούς-κεφαλαιοκράτες, δημιουργώντας παράλληλα μια εφεδρική στρατιά ανέργων. Οι μισθωτοί εργάτες στην καλύτερη περίπτωση παίρνουν την αξία της εργατικής τους δύναμης (μέσα συντήρησης ιδίων και των οικογενειών τους), ενώ τα οφέλη της βιομηχανοποιημένης παραγωγής πάνε στους καπιταλιστές.
Κάτι ανάλογο ισχύει στη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση, η οποία έχοντας κινητήρια δύναμη τον ηλεκτρισμό και το «φορντικό-τεϋλορικό» μοντέλο οργάνωσης της εργασίας και δημιουργίας μονοπωλιακών ενώσεων, πέτυχε αύξηση παραγωγικότητας, μείωση κόστους παραγωγής και αύξηση κερδών, ενώ οι εργάτες στην καλύτερη περίπτωση είχαν μισθούς επιβίωσης, με μόνιμο συνοδοιπόρο τη στρατιά ανέργων. Βέβαια με σκληρούς ταξικούς αγώνες, οι εργαζόμενοι πέτυχαν σημαντικές κατακτήσεις, οι οποίες βρήκαν έκφραση στο λεγόμενο «κοινωνικό κράτος», βελτίωσης των συνθηκών εργασίας κ.ά.
Ωστόσο με το πέρασμα στην τρίτη βιομηχανική επανάσταση (τεχνολογίες επικοινωνιών-πληροφορικής, μικροηλεκτρονικής κ.ά.) και στο νεοφιλελεύθερο μοντέλο διαχείρισης (πολιτική απορρύθμισης, ελαστικοποίησης εργασιακών σχέσεων, ιδιωτικοποιήσεων κ.ά.), τα πλεονεκτήματα των νέων τεχνολογιών (αύξηση παραγωγικότητας και εισοδήματος), πήγαν υπέρ των πολυεθνικών εταιρειών και κατόχων χρηματιστικού κεφαλαίου. Δεν είναι τυχαίο που 1% του πληθυσμού του πλανήτη (με περιουσία πάνω από 1 εκατ. δολαρίων), κατείχε το 2017 πάνω από το 50% του παγκόσμιου πλούτου, σε σχέση με το 45,5% στις αρχές 2000. Το γεγονός δηλώνει, ότι και η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση θα έχει ανάλογα αποτελέσματα, αν δεν αλλάξουν οι συνθήκες ανάπτυξης και κατανομής των πλεονεκτημάτων τους.
Το ζοφερό σενάριο ανάπτυξης των ψηφιακών τεχνολογιών, με μαζική ανεργία και κοινωνικό αποκλεισμό, θεωρώ ότι δεν είναι μοιραίο, ούτε αναπόφευκτο. Να θυμίσουμε εδώ τα λόγια δύο πολύ γνωστών διανοητών. Του αστροφυσικού Στίβεν Χόκινγκ ο οποίος έχει πει: “τον καπιταλισμό να φοβάστε και όχι τα ρομπότ”, ενώ ο Καρλ Μαρξ έχει δώσει πιο ολοκληρωμένη φιλοσοφική απάντηση, ότι “ο πραγματικός πλούτος της κοινωνίας είναι ο ελεύθερος χρόνος του ανθρώπου”
Ποια πεδία και ποιες εφαρμογές αφορά η νέα βιομηχανική επανάσταση;
Η λεγόμενη τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, στηρίζεται στην παραπέρα ανάπτυξη των τεχνολογιών μικροηλεκτρονικής, βιοτεχνολογίας, πληροφορικής και αύξησης συνολικά του ρόλου της «γνώσης» στην υλική παραγωγή, η οποία σηματοδοτείται με ανάπτυξη της «ρομποτικής», της «τεχνητής νοημοσύνης», της «νανοτεχνολογίας», της «γονιδιωματικής», του «διαδικτύου των πραγμάτων» (ΙοΤ), του «κυβερνοχώρου», της «ανάλυσης μαζικών δεδομένων» (big data analysis) κ.ά. Κάθε μια από τις συγκεκριμένες «βιομηχανίες του μέλλοντος», δημιουργεί ευκαιρίες, αλλά εμπεριέχει και κινδύνους, έχει πλεονεκτήματα αλλά και αρνητικές παρενέργειες, ιδιαίτερα στο πεδίο της απασχόλησης, ασφάλειας προσωπικών δεδομένων, διεύρυνσης των ανισοτήτων, προστασίας των δημοκρατικών δικαιωμάτων κτλ.
Ειδικότερα με την ανάπτυξη της «ρομποτικής» και της «τεχνικής νοημοσύνης», θα πάψουν πολλές από τις χειρονακτικές εργασίες και θα καταργηθούν τα αντίστοιχα επαγγέλματα (χειρώνακτες εργάτες στη βιομηχανία, κατασκευές, εξόρυξη, αγροτικός τομέας, οδηγοί μέσων μεταφοράς, πωλητές σε εμπορικά καταστήματα, λογιστές, διοικητικοί υπάλληλοι, πωλητές μέσω τηλεφώνου, εφοριακοί, αναλυτές δεδομένων κοκ). Από την άλλη θα αναβαθμιστούν οι εργασίες που απαιτούν δημιουργικότητα, επιτελικότητα, πρωτοβουλία, κοινωνική επαφή, συναίσθημα. Ιδιαίτερα σημαντική προβλέπεται να είναι η εισφορά της ρομποτικής σε διάφορους τομείς ιατρικών υπηρεσιών, σε υπηρεσίες στήριξης ατόμων με ειδικές ανάγκες κτλ.
Σύμφωνα με εκτιμήσεις που αφορούν 15 αναπτυγμένες χώρες, λόγω αυτοματοποίησης των εργασιακών διαδικασιών, θα επέλθει μείωση 7,1 εκατ. θέσεων εργασίας ως το 2020, ενώ προβλέπεται να δημιουργηθούν μόνο 2,1 εκατ. νέες θέσεις απασχόλησης σε εξειδικευμένες εργασίας, ενώ το μερίδιο των ρομπότ στην παγκόσμια βιομηχανική παραγωγή θα εκτιναχτεί από 10% το 2015, στο 45% το 2025. Ταυτόχρονα προβλέπεται αύξηση της παραγωγικότητας εργασίας κατά 30% σε πολλούς τομείς της βιομηχανίας, καθώς και μείωση του εργατικού κόστους κατά 18-33% ως το 2020.
Ποιες οι συνέπειες της γενικευμένης χρήσης «ρομπότ» στους εργαζόμενους και στην κοινωνία;
Το κρίσιμο πρόβλημα με την τέταρτη βιομηχανική επανάσταση και τις ψηφιακές τεχνολογίες, βρίσκεται στο ότι η ανάπτυξη και αξιοποίηση γίνεται υπό καθεστώς ελεύθερης αγοράς και νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης και τα οφέλη (αύξηση παραγωγικότητας) καρπώνονται κυρίως μεγάλοι κεφαλαιούχοι (πολυεθνικές εταιρείες), ενώ πολύ λίγο ή καθόλου οι εργαζόμενοι. Εκτός από εκτόπιση εργατικών χεριών, οι ψηφιακές τεχνολογίες σε συνθήκες νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, οδηγούν σε ακραίες μορφές ελαστικοποίησης των εργασιακών σχέσεων, σε αύξηση μερικής και εκ περιτροπής απασχόλησης και ένταση εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης.
Ειδικότερα το μοντέλο των «mini-jobs», τείνει να γίνει μια «κανονικότητα» στις αναπτυγμένες χώρες. Τον ρόλο του σύγχρονου γραφείου εύρεσης εργασίας, έχουν αναλάβει ψηφιακές πλατφόρμες, όπως η microworkers.com, οι οποίες λειτουργούν ως ιστοσελίδες «πληθο-πορισμού» (clouwd-sourcing). Οι πιο πάνω σελίδες φέρνουν σε επαφή υποψήφιους εργοδότες και εργαζόμενους μιας χρήσης, ενώ μέρος της πληρωμής πηγαίνει στον μεσάζοντα-πλατφόρμα. Οι εργαζόμενοι σε «mini-jobs» παίρνουν ως αμοιβή ευτελή ποσά για εργασίες μέσω πληκτρολογίου και για χρόνο απασχόλησης μικρής διάρκειας. Οι αμοιβές σπάνια ξεπερνούν τα 15 ευρώ/δολάρια, ενώ η πληρωμή γίνεται από paypal (πύλη ηλεκτρονικών πληρωμών μέσω διαδικτύου). Το καθεστώς ασφάλισης και φορολόγησης του συγκεκριμένου είδους εργασίας, είναι εξαιρετικά θολό σε παγκόσμιο επίπεδο, ενώ το πεδίο συνδικαλιστικής οργάνωσης είναι σχεδόν ανύπαρκτο!
Αποτελεί η νέα βιομηχανική επανάσταση όχημα εξόδου από την οικονομική κρίση;
Η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση με τις αντιφατικές επιπτώσεις που θα έχει στο κυρίαρχο σύστημα παραγωγής, ανταλλαγής και κατανομής εισοδήματος, είναι πολύ πιθανό να λειτουργήσει ως καταλύτης στις μακροχρόνιες τάσεις εξέλιξης του καπιταλισμού και να διευκολύνει αντικειμενικά την υπέρβαση του, ανοίγοντας στους εργαζόμενους και λαούς ελπιδοφόρες προοπτικές στο μέλλον. Ωστόσο από τους απολογητές του συστήματος, γίνεται προσπάθεια εξωραϊσμού των προβλημάτων από την εφαρμογή των ψηφιακών τεχνολογιών, ιδιαίτερα στους τομείς απασχόλησης-ανεργίας και ανισοκατανομής εισοδήματος.
Ταυτόχρονα προβάλλονται τεχνοκρατικές απόψεις για μέτρα και ρυθμίσεις, που θα αμβλύνουν τάχα τα προβλήματα και θα εξασφαλίσουν τη βιωσιμότητα του συστήματος. Συγκεκριμένα μπροστά στη διαφαινόμενη έκρηξη της ανεργίας και φτωχοποίησης μεγάλου αριθμού εργαζόμενων, ο ιδιοκτήτης της Microsoft Μπιλ Γκέιτς πρότεινε την επιβολή φόρου στα ρομπότ, τους οποίους θα χρησιμοποιούν για την εξασφάλιση ενός «παγκόσμιου βασικού εισοδήματος» (UBI:Universal Basic Income), για τους εργαζόμενους που εξωθούνται στην ανεργία και στην εξαθλίωση.
Άλλοι εκπρόσωποι της τεχνοκρατικής θεώρησης, όπως Γ. Βαρουφάκης, ισχυρίζονται ότι θα ήταν καλύτερο να δημιουργηθεί ένα «δημόσιο ταμείο αρωγής» στο οποίο θα κατατίθεται ένα σταθερό κομμάτι από κάθε έκδοση νέων μετοχών, από το οποίο οι πολίτες θα λαμβάνουν ένα «παγκόσμιο βασικό μέρισμα» (UBD: Universal Basic Dividend), εξασφαλίζοντας έτσι την επιβίωση των ανέργων. Ωστόσο το ζήτημα δεν είναι τεχνικό, αν θα δημιουργηθεί ένα UBI ή UBD, αφού και στις δύο περιπτώσεις δεν αλλάζει το καθεστώς της παραγωγής «ανέργων-μισθωτών» ή «μισο-αμειβόμενων» μισθωτών, ή καλύτερα αμειβόμενων εργαζόμενων, ενώ διατηρείται ανέπαφο το σύστημα εκμετάλλευσης της ζωντανής εργασίας και ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής από τους καπιταλιστές.
Η Αριστερά αντιμετωπίζει «φοβικά», «ουδέτερα» ή τάσσεται «υπέρ» της νέας βιομηχανικής επανάστασης;
Το ζοφερό σενάριο ανάπτυξης των ψηφιακών τεχνολογιών, με μαζική ανεργία και κοινωνικό αποκλεισμό, θεωρώ ότι δεν είναι μοιραίο, ούτε αναπόφευκτο. Να θυμίσουμε εδώ τα λόγια δύο πολύ γνωστών διανοητών. Του αστροφυσικού Στίβεν Χόκινγκ ο οποίος έχει πει: «τον καπιταλισμό να φοβάστε και όχι τα ρομπότ», ενώ ο Καρλ Μαρξ έχει δώσει πιο ολοκληρωμένη φιλοσοφική απάντηση, ότι «ο πραγματικός πλούτος της κοινωνίας είναι ο ελεύθερος χρόνος του ανθρώπου».
Στη βάση αυτή, μπορούμε λογικά να ισχυριστούμε, ότι το δίλημμα «νέων τεχνολογιών» και «θέσεων εργασίας», ουσιαστικά είναι ψευτοδίλημμα, διότι με μικρότερο χρόνο εργασίας και δικαιότερη κατανομή του εισοδήματος και πλούτου, δεν υφίσταται ζήτημα. Κατά συνέπεια για την Αριστερά, πρωτεύον ζήτημα είναι, η δραστική μείωση του ημερήσιου και εβδομαδιαίου χρόνου εργασίας, χωρίς τη μείωση αποδοχών και δημιουργία νέων θέσεων εργασίας πλήρους απασχόλησης, με αυξήσεις μισθών για τόνωση αγοραστικής δύναμης, λαμβάνοντας υπ’ όψιν την άνοδο της παραγωγικότητας εργασίας.
Η ανάπτυξη και χρήση των ψηφιακών τεχνολογιών θα πρέπει να γίνεται με κριτήριο την κάλυψη των κοινωνικών αναγκών (δημόσια αγαθά, κοινωνικές υπηρεσίες, δημόσιες υποδομές κτλ.) αντί για τη μεγιστοποίηση κερδών και την πολυτελή κατανάλωση των ολίγων. Επιβολή φορολογίας κερδών εταιρειών ψηφιακής τεχνολογίας στην επικράτεια της χώρας πραγματοποίησης, καθώς και εφαρμογή νομοθετικών ρυθμίσεων προστασίας προσωπικών δεδομένων, αποτροπής πρακτικών χειραγώγησης της κοινής γνώμης, επιθέσεων στον κυβερνοχώρο, διασφάλιση δημόσιας υγείας, υγιεινής και ασφάλειας στους χώρους εργασίας και προστασίας του περιβάλλοντος.
Όλα αυτά υπερβαίνουν τα όρια ανοχής του συστήματος και απαιτούν αλλαγές των κοινωνικών και πολιτικών συσχετισμών υπέρ της Αριστεράς. Η ανάπτυξη ενωτικού εργατικού κινήματος αποτροπής των αρνητικών παρενεργειών χρήσης των ψηφιακών τεχνολογιών και κατάργησης των νεοφιλελεύθερων πολιτικών, καθώς και η ενίσχυση της διεθνιστικής αλληλεγγύης εργατικών ενώσεων, επιστημονικών φορέων και λαϊκών κινημάτων αποτελεί ζωτική ανάγκη για την προώθηση κοινωνικών μετασχηματισμών που ανοίγουν ελπιδοφόρους ορίζοντες στους εργαζόμενους και τους λαούς στο μέλλον.
* Ο Γιάννης Τόλιος είναι διδάκτωρ Οικονομικών, μέλος Π.Γ. της ΛΑΕ και πρώην Γ.Γ. Βιομηχανίας, του υπ. «Παραγωγικής Ανασυγκρότησης», στην πρώτη κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ.
