Τι νόημα έχει να αναφέρεται κανείς στην Πολιτιστική Επανάσταση στην μακρινή Κίνα πριν από 50 χρόνια πέρα από τη νοσταλγία για τον χαμένο ή εξασθενημένο αθώο νεανικό μας ριζοσπαστισμό και τις ελπίδες που δεν πραγματώθηκαν;
Σ’ αυτό το ερώτημα δεν μπορεί κανείς να απαντήσει ικανοποιητικά εάν δεν μπει στον κόπο να επαναφέρει στη σκέψη του, και στη συζήτηση, μερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα και κάποια βασικά ζητούμενα αυτού του εγχειρήματος το οποίο αφενός συντάραξε την Κίνα για μία τουλάχιστον δεκαετία και καθόρισε σε σημαντικό βαθμό την εξέλιξή της και αφετέρου επηρέασε την κουλτούρα και την πολιτική παγκοσμίως, όχι μόνο στον Τρίτο Κόσμο, αλλά και στον Πρώτο Κόσμο, που αποτελείτο από τις αναπτυγμένες χώρες της Δύσης.
Ήταν τέτοια η έκταση της επίδρασης του εγχειρήματος, η εμβέλειά του, που μόνο οι σκοπιμότητες επέβαλαν τη διαστρέβλωση των νοημάτων του και την παραγνώρισή της σημασίας του από τότε μέχρι σήμερα. Ακόμα κι αν υιοθετούσε κανείς την άποψη της ολοκληρωτικής απόρριψής του, λογικά δεν θα μπορούσε να αρνηθεί την ύπαρξη και τη βαρύτητα των θεμάτων που έθιξε, άνοιξε, δοκίμασε και εφάρμοσε, έστω κι αν απέτυχε στην εκπλήρωση των πιο μεγάλων και άμεσων στόχων του. Γιατί, ακόμα πιο λογικά, κανένας δεν μπορεί να παρακάμψει τη συνολική ανθρώπινη εμπειρία που αποφαίνεται ότι τα επαναστατικά εγχειρήματα που επιδιώκουν βαθιές ανατροπές στην καθεστηκυία τάξη, σπανίως –έως ποτέ- αυτοπραγματώνονται. Στην καλύτερη περίπτωση, ανοίγουν τους ορίζοντες της ανθρώπινης σκέψης, οριοθετούν το καινούργιο από το παλιό και σηματοδοτούν ένα άλλο δρόμο που μπορεί η ανθρωπότητα να βαδίσει, αργά ή γρήγορα, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Καμία επανάσταση δεν πέτυχε τους υψηλούς στόχους της, αλλά και καμία επανάσταση δεν ήταν άχρηστη. Σε αρκετές περιπτώσεις, οι επαναστάσεις και οι επαναστατικές απόπειρες κατέληξαν σε ερείπια ή άνοιξαν στην εξέλιξή τους το δρόμο για το πέρασμα από τη μία καθεστηκυία τάξη στην άλλη, χωρίς τελικά να απελευθερώσουν οριστικά την κοινωνία από τα δεσμά και την εκμετάλλευση, από τον Σπάρτακο ως τη γαλλική επανάσταση, την μπολιβαριανή επανάσταση, την επανάσταση των μπολσεβίκων, τον ισπανικό ή τον ελληνικό εμφύλιο, με πολλά άλλα παραδείγματα ανά τον κόσμο. Αλλά οι επαναστάσεις είναι σύμφυτες με την κοινωνική εξέλιξη, φύονται∙ επηρεάζονται, διαμορφώνονται, διαστρεβλώνονται, καναλιζάρονται, αποπροσανατολίζονται και εκτροχιάζονται, αλλά δεν κατασκευάζονται τεχνητά. Και στην απεχθέστερη εκδοχή τους, που χαρακτηρίζεται από ωμή βία, όπως η γαλλική επανάσταση, αφήνουν για το μέλλον συμβολισμούς, οδηγούς και νοήματα, που η δύναμη και η αξία τους υπερβαίνει ασυγκρίτως τα χαλάσματα που πρόσκαιρα αφήνουν στο πέρασμά τους.
Οδηγός ανατροπής
Αυτή η γενική θεώρηση-διαπίστωση μπορεί να οδηγήσει εύκολα σε στερεότυπους στοχασμούς, μπορεί, όμως, και να γκρεμίσει, απορρέοντας από τη δυναμική που πηγάζει από τις κοινωνικές αντιθέσεις, τα φράγματα που θέτει στο στοχασμό η κάθε φορά επικρατούσα, η με πολλούς τρόπους επιβαλλόμενη, ερμηνεία των φαινομένων που ευνοεί και υπηρετεί την καθεστηκυία τάξη.
Ειδικά σήμερα, η αναμόχλευση των επαναστάσεων μπορεί να είναι περισσότερο αναγκαία από ποτέ. Σαν απαραίτητη ενεργοποίηση της ανθρώπινης εμπειρίας και γνώσης, σαν χρήσιμο υπόδειγμα, με τα θετικά και αρνητικά του, σαν υπόμνηση των δυνατοτήτων και του εφικτού κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις. Όχι επειδή έχουν κιόλας διαμορφωθεί οι συνθήκες για ριζοσπαστικές ανατροπές στις δυτικές κοινωνίες. Κάθε άλλο. Ή για την ακρίβεια, η κατάσταση χειροτερεύει ραγδαία, αλλά οι σπίθες δεν βάζουν φωτιά στον κάμπο. Δεν έχει φαίνεται ακόμα ξεραθεί εντελώς και οι πυροσβέστες εκ δεξιών και εξ αριστερών κάνουν ακόμα καλή δουλειά στην κατάσβεση. Μπορεί, όμως, κανείς, με προσεκτική διύλιση, να ανιχνεύσει ψήγματα μιας φλου αλλά ενισχυόμενης τάσης, θραυσμάτων μιας συγκεχυμένης επιθυμίας για ουσιαστική αλλαγή, παρ’ όλο που αυτή συχνά εκπίπτει σε συντηρητικές επιλογές. Και αυτά τα ψήγματα που εκφράζουν την ανάγκη για αλλαγή, από καιρό σε καιρό, γίνονται ευδιάκριτα και επιβεβαιώνονται όταν απότομα γίνονται κοτρώνες, όπως συνέβη στην Ελλάδα, με τα Μνημόνια, τον ΣΥΡΙΖΑ, τα κινήματα και το δημοψήφισμα. Ακόμα κι όταν οι «κοτρώνες» διαλύονται ξανά σε κόκκους άμμου, η ρωγμή που έχει ανοίξει δεν εξαφανίζεται. Η καθεστηκυία τάξη πλέον χάνει αέρα… Αλλά στο σημείο αυτό, επειδή τίποτα δεν γίνεται ως δια μαγείας, ούτε τα τρύπια λάστιχα αλλάζουν χωρίς γρύλους, εάν οι «επεξεργαστές» της κοινωνίας δεν κατανοήσουν γιατί και πώς οι κοτρώνες ξαναγίνονται κόκκοι άμμου, και μάλιστα τόσο εύκολα, εξουδετερώνοντας την κοινωνική δυναμική που αναπτυσσόμενη είχε μεταβάλλει τα ψήγματα για αλλαγή σε κοτρώνες για ανατροπή, ικανοποιητικές απαντήσεις δεν θα δοθούν, λύσεις δεν θα βρεθούν και τα φαινόμενα εκφυλισμού θα επαναλαμβάνονται στο διηνεκές. Κατανόηση-θωράκιση-επανεκκίνηση, λοιπόν, με απαραίτητη την αυτοκριτική που ποτέ δεν ευδοκίμησε στην ευρωπαϊκή Αριστερά.
Δογματισμός και ενσωμάτωση
Τηρουμένων των αναλογιών, η αναμόχλευση της Πολιτιστικής Επανάστασης, σήμερα, δεν είναι καθόλου περιττή πολυτέλεια, νοσταλγία ή παλινδρόμηση. Συνδεόμενη άμεσα με την ερμηνεία της μετάλλαξης των επαναστατών και των επαναστατικών καθεστώτων, ιδίως του σοβιετικού και του κινέζικου, και αποτελώντας –η Πολιτιστική Επανάσταση- μια γιγαντιαία και παράτολμη προσπάθεια αποτροπής της, αγγίζει αναπόφευκτα τα φαινόμενα της μετάλλαξης των κομμουνιστικών και αριστερών δυνάμεων, κομμάτων, κινημάτων και ατόμων, που εξακολουθεί να συντελείται στην Ευρώπη με πιο πρόσφατη, πιο χαρακτηριστική και πιο απογοητευτική την περίπτωση που αφορά την Ελλάδα. Η Πολιτιστική Επανάσταση διδάσκει: με τις θεωρητικές αναλύσεις, τις επισημάνσεις, τις προτάσεις και τις πρακτικές που εφαρμόστηκαν για την κατανόηση, περιγραφή και αντιμετώπιση των εκφυλιστικών φαινομένων, αλλά και με τα λάθη, τις αποτυχίες, τις υπερβάσεις και τις ακρότητες που αναμφίβολα συνέβαλαν στην ήττα του εγχειρήματος. Με ένα τεράστιο πλούτο, που συσσωρεύτηκε στη δεκαετία που το εγχείρημα ήταν ενεργό, πολύ χρήσιμο για τα κινήματα και τις κοινωνίες, στον μακρύ και τραχύ δρόμο για την απελευθέρωση.
Φυσικό ήταν, πέρα από την απέχθεια που έχει η καθεστηκυία τάξη για κάθε τι επαναστατικό, για κάθε τι που στρέφεται εναντίον της, εναντίον της εξουσίας και των «αξιών» της, η Πολιτιστική Επανάσταση να μην είναι ιδιαίτερα αρεστή και στην ευρωπαϊκή Αριστερά, τόσο στο τμήμα που ήταν εξαρτημένο από τη γραφειοκρατία της Σοβιετικής Ένωσης όσο και στο τμήμα που φλέρταρε με την ευρωπαϊκή καθεστηκυία τάξη επιδιώκοντας τη συμφιλίωση και εν τέλει την ένταξή της στον καπιταλιστικό φιλελευθερισμό. Η πολιτικοποίηση των εργαζομένων και η ενεργή συμμετοχή τους σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής, η αποκάλυψη των αριστερών που ακολουθούν τον καπιταλιστικό δρόμο και η εξουδετέρωση των αστικών προτύπων, ιδεών, αντιλήψεων και συμπεριφορών μέσα στην κοινωνία, αλλά και στα μυαλά των κομμουνιστών και εν γένει προοδευτικών ανθρώπων και δυνάμεων, δηλαδή τα βασικά ζητούμενα της Πολιτιστικής Επανάστασης δεν είναι συμβατά ούτε με το δογματισμό και την ιεραρχία των κομμουνιστικών κομμάτων τύπου ΚΚΣΕ ούτε με την ψευδή αντίληψη για ένα καπιταλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο πάνω στην οποία στηρίχθηκε η λεγόμενη ανανεωτική τάση της ευρωπαϊκής Αριστεράς διολισθαίνοντας στον εκφυλισμό και την πλήρη ενσωμάτωση.
Είναι εντελώς απογοητευτική η αδυναμία της ελληνικής Αριστεράς να διδαχτεί από την ίδια της την εμπειρία, αλλά και από τα διδάγματα των παγκόσμιων κινημάτων. Στασιμότητα στην αναλυτική-συνθετική σκέψη, ρηχή ερμηνεία των καταστάσεων και των φαινομένων, χαμηλό θεωρητικό επίπεδο, υποτίμηση της διάβρωσης από τις αστικές αντιλήψεις, ατομισμός και καριερισμός, φράξιες και μικρογραφειοκρατίες, καιροσκοπισμός και λυκοφιλίες, ξέκομμα από την κοινωνία, έλλειψη οράματος, φόβος για τη ρήξη με την καθεστηκυία τάξη, παράδοση στον εχθρό από ατολμία και ιδιοτέλεια, είναι μερικά από τα συμπτώματα που μας χαρακτήρισαν στην περίοδο της κρίσης και, εξουδετερώνοντας τα πλεονεκτήματα και τα προτερήματά μας, μας έριξαν αιφνιδιασμένους και γυμνούς στο λάκκο των λεόντων. Συμπτώματα παρεμφερή με τα αίτια για την Πολιτιστική Επανάσταση, για το ξέσπασμα, αλλά και για την ακύρωσή της.
Κατ’ αυτή την έννοια, η Πολιτιστική Επανάσταση έχει πολλαπλό ενδιαφέρον. Σαν ένα συνταρακτικό φαινόμενο στην πορεία της Κίνας για τη σοσιαλιστική πραγμάτωση και σαν ένα θησαυροφυλάκιο ιδεών, πράξεων και εμπειριών εξαιρετικά χρήσιμων στη βασανιστική, αλλά ηρωική πορεία των ανθρώπων για την κοινωνία του μέλλοντος, χωρίς τάξεις, χωρίς εκμετάλλευση, χωρίς πολέμους, χωρίς ανισότητες, χωρίς καταστροφή της φύσης, χωρίς μίση, χωρίς σύνορα.
Στέλιος Ελληνιάδης
