Για το ντοκιμαντέρ Οδηγός Ιδεολογίας για διεστραμμένους
Της Ιφιγένειας Καλαντζή*
Ο Οδηγός Ιδεολογίας για διεστραμμένους που προβάλλεται αυτές τις μέρες, αποκλειστικά στο Gazarte, είναι ένα πρωτότυπο ντοκιμαντέρ.
Ο Σλοβένος διανοητής Σλαβόι Ζίζεκ αναπτύσσει μπροστά στην κάμερα τους στοχασμούς του, γύρω από το πώς διαμορφώνονται οι ιδεολογίες, στις δυτικές καταναλωτικές κοινωνίες. Ένα από τα μέσα επιβολής της κυρίαρχης ιδεολογίας του καπιταλισμού είναι, αναμφίβολα, και ο κινηματογράφος. Μέσα, λοιπόν, από χιουμοριστικά παραδείγματα ταινιών και προϊόντων, από έναν καφέ στα Starbucks, μέχρι τις πολυποίκιλες χρήσεις του ύμνου του Μπετόβεν «Ωδή στη Χαρά», και με αναφορές στην ψυχαναλυτική θεωρία του Λακάν, ο Ζίζεκ αναλύει τη δημιουργία μοντέλων συμπεριφοράς, που μας καθιστούν χειραγωγήσιμους και υποταγμένους.
Στην ταινία Ζουν ανάμεσά μας, του Τζον Κάρπεντερ, ο ήρωας, ένας λαϊκός Αμερικάνος, βρίσκει τυχαία κάποια γυαλιά, μέσα από τα οποία βλέπει κάτω από την επιφάνεια, ανακαλύπτοντας την ουσία των πραγμάτων: οι διαφημίσεις κρύβουν κωδικοποιημένες προσταγές, ενώ οι άνθρωποι είναι μεταμφιεσμένα τέρατα. Με βάση αυτή τη μεταφορά και το αξίωμα τίποτα δεν είναι αυτό που φαίνεται, ο Ζίζεκ αναλύει έναν ολόκληρο ψυχαναλυτικό μηχανισμό χειραγώγησης της γνώμης, που πατάει στη θρησκεία, αλλά και στην τέχνη.
Η σκηνοθέτις Σόφι Φάινς εικονογραφεί με έμπνευση, αυτές τις κινηματογραφικές προσεγγίσεις, εντάσσοντας το φιλόσοφο, μέσα στο κινηματογραφικό κάδρο της ταινίας που αναλύει. Έτσι, πότε πάνω στο ψαροκάικο, λίγο πριν από την επίθεση στα Σαγόνια του καρχαρία, πότε στη βάρκα με τους επιζήσαντες, στον Τιτανικό και πότε ξαπλωμένος στο κρεβάτι του Ταξιτζή, σε πλάνο κάτοψης, ο Ζίζεκ κάνει τις αναλύσεις του μέσα από το φιλμικό πλάνο, για να καταδείξει πώς καθορίζεται και ελέγχεται η συμπεριφορά μας, αλλά και τους λόγους που είμαστε έτοιμοι να δεχτούμε αυτή τη χειραγώγηση, σε μια, κατά τον Ζίζεκ, μετα-ιδεολογική κοινωνία.
Η ποικιλία και η ταχύτητα, όμως, σ’ αυτό το πυκνό ντοκιμαντέρ, ελλοχεύουν και μια ισοπέδωση. Στο ίδιο επίπεδο με τα παραδείγματα από τον κινηματογράφο και τη μουσική, αναφέρονται και αποσπασματικά ιστορικά γεγονότα, αρκετά πιο πολύπλοκα στην ανάλυσή τους, που συμπαρασύρονται σε μια συνειρμική και αυθαίρετη ερμηνεία.
Αναμφίβολα, πάντως, και υπό το πρίσμα μιας πηγαίας χιουμοριστικής διάθεσης, ο Ζίζεκ βάζει φιτιλιές στην εφησυχασμένη συνείδησή μας, με απώτερο σκοπό τον απεγκλωβισμό μας από μια υποσυνείδητη υποταγή.
Το γεγονός ότι οι βίαιες εξεγέρσεις στο Λονδίνο, το 2011, κατέληξαν σε πλιάτσικο αγαθών, αποδεικνύει ότι στόχος δεν ήταν η ανατροπή, αλλά η εκτόνωση. Η καθήλωση της επιθυμίας στα υλικά αγαθά οδηγεί στην ευνουχιστική απώλεια της καθαυτής επιθυμίας. Σύμφωνα με το διανοητή, για την παραμικρή ανατροπή αυτού του ήδη προβληματικού εξουσιαστικού συστήματος, θα πρέπει πρωτίστως να απαλλαχθούμε απ’ τα δεσμά αυτού του λανθασμένου οράματος.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι κριτικός κινηματογράφου
