του Ευτύχη Μπιτσάκη*
Ανάπτυξη – Πρόοδος: Δύο έννοιες της καθημερινής προπαγάνδας, αλλά και των κοινωνικών επιστημών και της φιλοσοφίας. Οι δύο έννοιες συνδέονται ενδογενώς. Η πρώτη αφορά κυρίως την τεχνολογική και την οικονομική ανάπτυξη. Η δεύτερη συνολικά το ιστορικό γίγνεσθαι.
Ο «άνθρωπος των σπηλαίων» εξελίχθηκε δημιουργώντας τα αναγκαία για την ύπαρξή του και, ταυτόχρονα, δημιουργώντας τον εαυτό του. Ο Ένγκελς ανέλυσε τη διαλεκτική σχέση του χεριού με τη νόηση. Από την προλεκτική μορφή η νόηση εξελίχθηκε χάρις στην εργασία και την κοινωνική ζωή στη γλώσσα με έννοιες. Ο άνθρωπος απέκτησε «πνεύμα και ανεμόεν φρόνημα» (Σοφοκλής).
Άνθρωπος «ζώον πολιτικόν» (Αριστοτέλης). Άνθρωπος κατασκευαστής εργαλείων, ζώον πολιτικόν και κοινωνικόν (Μαρξ). Άνθρωπος γενετικά κοινωνικό ον (σύγχρονη επιστήμη).
Η πρόοδος είναι κατεξοχήν κεντρική έννοια της αστικής αντίληψης για τον άνθρωπο. Οι ιδεολόγοι της ανερχόμενης αστικής τάξης οραματίστηκαν την κοινωνία της αφθονίας και του ορθού λόγου, καθώς και το κράτος δικαίου που θα ήταν πραγματοποιήσιμα χάρις στην ανάπτυξη των επιστημών και της επιστημονικής τεχνολογίας. Η ιστορία διέψευσε αυτή την ουτοπία. Ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε «με τη φωτιά και το σίδερο», με την εκμετάλλευση του νεότερου προλεταριάτου, με τον ξεριζωμό και την προλεταριοποίηση των αγροτών, με την εκμετάλλευση και τη λεηλασία των αποικιών και με τους αδιάκοπους πολέμους.
Ο Μαρξ ανέλυσε το σφάλμα των ιδεολόγων: Η κοινωνική πρόοδος δεν καθορίζεται μονοσήμαντα από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, αλλά από τη διαλεκτική (ενότητα και αντίθεση) των παραγωγικών δυνάμεων με τις σχέσεις παραγωγής. Η αποτυχία του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και η σημερινή δομική, παγκοσμιοποιημένη κρίση είναι το αποτέλεσμα της σύγκρουσης των σημερινών δυνατοτήτων της επιστήμης και της τεχνολογίας με τις εκμεταλλευτικές και αναχρονιστικές σχέσεις παραγωγής. Με την όξυνση της θεμελιακής αντίθεσης κεφαλαίου και εργασίας. Και η θεμελιακή αυτή αντίθεση συνεπάγεται παράγωγες και δευτερεύουσες αντιθέσεις: Ένα πλέγμα ιστορικά δημιουργούμενων και μεταβαλλόμενων αντινομιών. Μία από τις συνέπειες του αστικού-βιομηχανικού καταμερισμού εργασίας είναι ότι μετατρέπει τον εργάτη σε παθητικό εξάρτημα της μηχανής.
Ο καπιταλισμός τείνει προς την παγκοσμιοποίηση, η οποία είναι προπαντός παγκοσμιοποίηση του χρηματιστικού κεφαλαίου, μια διαδικασία που σαρώνει οικονομίες και πολιτισμούς με τη δύναμη του χρήματος και με τους πολέμους. Στις μέρες μας αναπτύσσονται νέοι «πλανητικοί ανταγωνισμοί», γίνονται γεωπολιτικές ανακατατάξεις που δημιουργούν νέες συμμαχίες, και νέοι πόλεμοι. Η πιθανότητα ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος δεν είναι πλέον μηδενική.
Η επιστήμη και η τεχνολογία έχουν δημιουργήσει τη δυνατότητα για μια ειρηνική συνύπαρξη όπου τα ανθρώπινα όντα θα μπορούν να αναπτύξουν τις δυνάμει δυνατότητές τους σε συνθήκες ελεύθερης συμμετοχής σε μια ελεύθερη κοινωνία «ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών» (Μαρξ)
Καπιταλισμός σημαίνει γενικευμένη εμπορευματική παραγωγή. Εμπόρευμα – Χρήμα: Σήμα κατατεθέν του καπιταλισμού, ανεξίτηλα γραμμένο στην αιματοβαμμένη σημαία του.
Η ραγδαία ανάπτυξη των φυσικών επιστημών και της τεχνολογίας πραγματοποιήθηκε σε διαλεκτική συσχέτιση με την ανάπτυξη του καπιταλισμού. Και η ανάπτυξη του καπιταλισμού οδήγησε στην ανάπτυξη του εμπορίου και όλη αυτή η μακρόχρονη διαδικασία υπήρξε βασικός παράγων για την ανάπτυξα του έθνους-κράτους.
Έθνος-κράτος: Η εθνογένεση δεν ήταν μια ειρηνική εξελικτική διαδικασία. Στην Ευρώπη, όπου τα έθνη-κράτη αντιπροσωπεύουν μια πιο τυπική-καθαρή μορφή, η εθνογένεση ήταν το προϊόν πολέμων, κατακτήσεων, οικονομικής και ιδεολογικής αφομοίωσης.
Αλλά η ανάπτυξη του καπιταλισμού και η δημιουργία εθνικών κρατών οδήγησαν σε δύο παγκόσμιους πολέμους. Και σήμερα η Ευρωπαϊκή Ένωση, αντί για την ανάπτυξη ισότιμων κρατών, τείνει να μετατραπεί σε γερμανική Ευρώπη, ενώ ταυτόχρονα μετέχει ή έχει την πρωτοβουλία στους ιμπεριαλιστικούς πολέμους της Νέας Τάξης.
Ειρήνη: Ιδανικό ανέφικτο στον καπιταλισμό. Αλλά στην Ευρώπη και βαθμιαία σε ολόκληρο τον κόσμο αναπτύχθηκε ή τείνει να αναπτυχθεί η επιστήμη και η επιστημονική τεχνολογία. Τι υπηρέτησαν ως τώρα τα δύο αυτά επιτεύγματα της ανθρώπινης νόησης; Το «φως του Λόγου» δεν έχει διαλύσει τα κληρονομημένα «σκοτάδια». Δεν έφερε την ειρήνη. Δεν εξαφάνισε την άγνοια και τις δεισιδαιμονίες. Δεν εξάλειψε τη φτώχεια και την πείνα από τον πλανήτη. Γιατί; Επειδή η νεότερη τεχνολογία υπηρέτησε το κέρδος και τον πόλεμο και στο πεδίο της ιδεολογίας συντηρεί παλαιές και δημιουργεί νέες μορφές πλαστής, φενακισμένης συνείδησης.
Φτώχεια: Και όμως, οι σημερινές δυνατότητες της τεχνολογίας θα μπορούσαν, υπηρετώντας το κοινωνικό σύνολο, να έχουν εξασφαλίσει τα αναγκαία για την υλική και την πνευματική πρόοδο της ανθρωπότητας. Και δεν είναι μόνον η πείνα μέσα στον επαρκή και άφθονο κοινωνικό πλούτο. Δεύτερο σήμα κινδύνου είναι η ποιότητα αυτών που καταναλώνουμε σήμερα. Η γεωργία με τη χρήση των χημικών μολύνει το περιβάλλον και τα γεωργικά προϊόντα. Αντίστοιχα και η κτηνοτροφία. Και η επανάσταση στη βιολογία, υπηρετώντας το κέρδος, δημιουργεί σήμερα μεταλλαγμένα είδη και, συνεπώς, προϊόντα βλαβερά για τον ανθρώπινο οργανισμό. Χαρακτηριστική και πιο γνωστή είναι η χημική παραγωγή μαργαρίνης, η ευρεία χρήση της οποίας λόγω της προπαγάνδας είναι μία από τις αιτίες του καρκίνου.
Έθνος-κράτος: Όμως ο καπιταλισμός τείνει προς την παγκοσμιοποίηση, η οποία είναι προπαντός παγκοσμιοποίηση του χρηματιστικού κεφαλαίου, μια διαδικασία που σαρώνει οικονομίες και πολιτισμούς με τη δύναμη του χρήματος και με τους πολέμους. Στις μέρες μας αναπτύσσονται νέοι «πλανητικοί ανταγωνισμοί», γίνονται γεωπολιτικές ανακατατάξεις που δημιουργούν νέες συμμαχίες, και νέοι πόλεμοι. Η πιθανότητα ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος δεν είναι πλέον μηδενική.
Η επιστήμη και η τεχνολογία έχουν δημιουργήσει τη δυνατότητα για μια ειρηνική συνύπαρξη όπου τα ανθρώπινα όντα θα μπορούν να αναπτύξουν τις δυνάμει δυνατότητές τους σε συνθήκες ελεύθερης συμμετοχής σε μια ελεύθερη κοινωνία «ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών» (Μαρξ).
Σοσιαλισμός: Ο σοσιαλισμός όμως απέτυχε σχεδόν σε όλες τις χώρες ή διατηρείται ονομαστικά ως παραμορφωμένο κακέκτυπο. Γιατί αυτή η ιστορική αποτυχία; Εύκολη απάντηση: Επειδή ο άνθρωπος είναι εγωιστικό ον. Αλλά: Κατά τον Αριστοτέλη ο άνθρωπος είναι το καλύτερο από τα ζώα, αλλά και το χειρότερο όταν ξεφεύγει από το νόμο. Μιλάμε για ανθρώπινη φύση και για ανθρώπινη ουσία. Συχνά οι δύο έννοιες ταυτίζονται. Όμως η ανθρώπινη φύση αντιστοιχεί κυρίως στη βιολογική υπόσταση του ανθρώπου, όπως αυτή διαμορφώθηκε κατά την ιστορική διαδικασία της φυλογένεσης, ενώ η ανθρώπινη ουσία καθορίζεται από το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων στις οποίες μετέχει ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος είναι γενετικά κοινωνικό ον. Ένα σύνολο σχέσεων κοινής κατοχής των μέσων παραγωγής και του κοινού πλούτου, ένα σύνολο κοινωνικών σχέσεων ισότητας, ελεύθερης συμμετοχής, κοινής προσπάθειας και αλληλεγγύης θα αναδείξει τις θετικές, δημιουργικές δυνατότητες του ανθρώπινου όντος, βάση για τη βιώσιμη δημιουργία της κομμουνιστικής κοινωνίας. Ο σοσιαλισμός είναι δυνατότητα η οποία κυοφορείται στα σπλάχνα του σημερινού άκαρδου κόσμου.
Πρόοδος: Διπλή όψη του Ιανού.
*Το κείμενο αποτελεί τον πρόλογο του βιβλίου του Ε. Μπιτσάκη «Οι θύελλες της προόδου», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΚΨΜ, και το δημοσιεύουμε με αφορμή τη χθεσινή προβολή του ντοκιμαντέρ για τον ίδιο στο Resistance Festival.
