Πώς θα επιλυθεί αυτή η αντίθεση κανένας δεν φαίνεται να ξέρει. Οι καθιερωμένες επί δεκαετίες πολιτικές ελίτ, με διαβαθμίσεις ανάλογα με τις τοπικές ιδιαιτερότητες, δεν εκπροσωπούν, ή εκπροσωπούν μόνο κατά τι, την κοινωνική βάση των χωρών-μελών και συνοδοιπόρων της Ευρώπης. Η διάρρηξη των σχέσεων ελίτ και βάσης βαθαίνει και εμπεδώνεται. Η αστική δημοκρατία όχι μόνο δεν κατάφερε να γίνει πιο αμεσοδημοκρατική, πιο συμμετοχική όπως αυτάρεσκα και αυθαίρετα υπερβάλανε οι πιο ένθερμοι θιασώτες της, αλλά χάνει ραγδαία και τον αντιπροσωπευτικό της χαρακτήρα.
Στις μεταπολεμικές δεκαετίες, τα αστικά και τα αριστερά κόμματα αντλούσαν τη δύναμή τους από μια ισχυρή κοινωνική εξουσιοδότηση. Δεξιοί, κομμουνιστές και σοσιαλδημοκράτες με τα αντίστοιχα κόμματα εκπροσωπούσαν τις κοινωνίες, είχαν εκατομμύρια ενεργά μέλη και το καθένα μιλούσε για τον δικό του «λαό». Στην Ελλάδα, ακόμα και τα καφενεία ήταν χωρισμένα σε μπλε, κόκκινα και πράσινα. Τώρα, και όσα από τα παλιά κόμματα εξακολουθούν να αποσπούν μια επαρκή ποσότητα ψήφων στις εκλογές, δεν έχουν τους ίδιους δεσμούς με τους ψηφοφόρους τους. Οι άλλοτε παγιωμένες σχέσεις αν δεν έχουν ξεφτίσει εντελώς, έχουν οπωσδήποτε κλονιστεί συθέμελα και χαλαρώσει. Οι πολιτικές δυνάμεις έχουν φθαρεί, όχι από το χρόνο, αλλά από την απομάκρυνσή τους από το εκλογικό σώμα το οποίο μοιράζονταν μεταξύ τους. Εδώ και μερικά χρόνια, γίνεται όλο και πιο αισθητό ότι υπερασπίζονται όλο και λιγότερο, όλο και χειρότερα, τα συμφέροντα των πλατιών κοινωνικών στρωμάτων. Σταδιακά, οι πολιτικές ελίτ ή κομματικές γραφειοκρατίες παραλλάχθηκαν καθώς απορροφούνταν από το μαγνητικό πεδίο των ανωτέρων τάξεων των οποίων τα συμφέροντα διαχωρίζονταν όλο και περισσότερο από τα συμφέροντα των κατώτερων στρωμάτων, με τα οποία ποτέ δεν ταυτίστηκαν, αλλά στις πρώτες τουλάχιστον μεταπολεμικές δεκαετίες η απόσταση μεταξύ τους -ανώτερων, μεσαίων και κατώτερων- δεν ήταν τόσο μεγάλη όσο είναι σήμερα και, μάλιστα, με συνεχή επιτάχυνση τού διαχωρισμού.
Στη σημερινή Ευρώπη, το πολιτικό σκηνικό αλλάζει. Τα παραδοσιακά κόμματα αμφισβητούνται, αποδοκιμάζονται, απορρίπτονται και εγκαταλείπονται από τη δική τους βάση. Οι σταθερές αναγνωριστικές γραμμές ανάμεσά τους έχουν χαθεί ή γίνει πολύ δυσδιάκριτες. Το «όλοι είσαστε ίδιοι» δεν αποτελεί ελληνική εξαίρεση. Απλά, η ελληνική περίπτωση είναι από τις πιο πρόσφατες και πιο κραυγαλέες. Όπως -σε άλλη κλίμακα- είναι και οι περιπτώσεις της Γαλλίας και της Ιταλίας επειδή αφορούν δύο μεγάλες χώρες που αποτελούν κεντρικές κολόνες του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Η χωρίς υπερβολή εξαφάνιση των μεγάλων πολιτικών σχηματισμών –Δεξιάς, Σοσιαλδημοκρατίας και Αριστεράς- που ήταν σύμφυτες με την πολιτική ζωή αυτών των χωρών και λαών, κάτι που θεωρείτο αδιανόητο πριν από μερικά χρόνια, αλλάζει με πρωτόγνωρο τρόπο τα πολιτικά σχήματα των ευρωπαϊκών καθεστώτων. Η βρετανική ξεφτίλα με την αποτυχία της ελίτ να υλοποιήσει με καθυστέρηση τριών ετών (!) το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος υπέρ του brexit, ξεσκεπάζει τις πολιτικές φατρίες που λειτουργούν ερήμην της κοινωνίας την οποία υποτίθεται ότι εκπροσωπούν και υπηρετούν.
Κουφές ελίτ
Οι πολιτικές ελίτ δεν θα αναγνωρίσουν ποτέ ότι σφάλλουν, ότι απέτυχαν ή ότι πρόδωσαν τις κοινωνίες μέσα από τις οποίες αναδείχτηκαν. Γι’ αυτό, οι αντιδράσεις τους είναι τυποποιημένα και στερεότυπα εκτός τόπου. Άλλα λόγια ν’ αγαπιόμαστε. Κατ’ αυτούς, για την τροπή των πολιτικών πραγμάτων στην Ευρώπη, φταίνε οι «λαϊκιστές» που είναι δημαγωγοί και παρασύρουν τους πολίτες. Ποτέ δεν φταίνε οι ίδιοι, αυτοί που ασκούν επί δεκαετίες τη διακυβέρνηση, για τις κρίσεις, τα αδιέξοδα, τις χρεοκοπίες, τη λιτότητα, τη διαφθορά, τους πολέμους, αλλά και για την απογοήτευση του κόσμου και την αποδοκιμασία που εισπράττουν. Δεν φταίνε ούτε για τη δυσαρέσκεια των ψηφοφόρων τους ούτε για τη συρρίκνωση των κομμάτων τους. Οι αιτίες είναι πάντα εξωγενείς. Όμως, η αλήθεια είναι ότι δεν δημιούργησαν οι «λαϊκιστές» τα προβλήματα. Τα προβλήματα δημιουργήθηκαν από τις ελίτ και οι «λαϊκιστές» άρπαξαν τις ευκαιρίες. Αντιθέτως, οι ελίτ αρνούνται να πάρουν τα αγωνιώδη και θυμωμένα μηνύματα που στέλνουν οι κοινωνίες.
Οι πολιτικές ελίτ δεν ακούν τις φωνές των λαών. Ακούν μόνο τις επιθυμίες και εντολές των οικονομικών ελίτ, γι’ αυτό οι οικονομικές ελίτ στηρίζουν και συντηρούν με όλα τα μέσα που διαθέτουν, κεφάλαια, εταιρίες, εφημερίδες, κανάλια κ.λπ., τις πολιτικές ελίτ. Έτσι, οι πολιτικές ελίτ, αντί να αλλάξουν πολιτικές και να επιστρέψουν στη λαϊκή τους βάση, υπερασπίζονται τις πολιτικές που ευνοούν τις οικονομικές ελίτ και προσπαθούν να χειραγωγήσουν το κοινωνικό σώμα, τα πλατιά στρώματα, με μεθοδεύσεις, παραπλανήσεις, εξαπατήσεις, εκδουλεύσεις, υποσχέσεις, εξαγορές και με ακόμα χειρότερα μέσα, όπως ο εκφοβισμός και η καταστολή. Έχουν τόσο πολύ διαφθαρεί που είναι πλέον απολιθωμένες.
Όμως, οι κοινωνίες, ακόμα κι όταν δεν είναι σε θέση, παραμελημένες, αποδιοργανωμένες, ασυντόνιστες, ακέφαλες και κάτω από διαρκή πλύση εγκεφάλου, να επεξηγήσουν τι ακριβώς φταίει, αντιλαμβάνονται ότι κάτι πολύ ανώμαλο βρίσκεται σε εξέλιξη. Καταλαβαίνουν πλέον ότι ενώ παράγεται τεράστιος πλούτος, ασυγκρίτως μεγαλύτερος από οποιαδήποτε άλλη εποχή, το δικό τους μερίδιο αντί να αυξάνεται μειώνεται και η ζωή τους γίνεται όλο και πιο αβέβαιη και ανασφαλής. Και παράλληλα, σημαντικά τμήματα της κοινωνίας αντιλαμβάνονται ότι δεν είναι μόνο οι οικονομικές αδικίες και ανισότητες που έχουν πάρει πολύ απειλητικές διαστάσεις, αλλά και άλλες προεκτάσεις και παρενέργειες των ίδιων πολιτικών που καθιστούν τη ζωή τους όλο και πιο επικίνδυνη, όλο και πιο ασφυκτική και ανυπόφορη. Πολιτικός αμοραλισμός, κλιματική αλλαγή, ρύπανση του περιβάλλοντος, αύξηση του στρες και του καρκίνου, πόλεμοι και διαμελισμοί χωρών, καταστροφή πολιτισμών, προσφυγικά ρεύματα, πράξεις τρομοκρατίας, καθολική παρακολούθηση των πολιτών, αχαλίνωτη κερδοσκοπία, ανισότητα, αποξένωση, διαφθορά, υποκρισία, ασυνέπεια, αδιαφάνεια, αυξανόμενο κόστος διαβίωσης, λιτότητα, ανασφάλεια, εκφυλισμός θεσμών, καταρράκωση της δημοκρατίας, brain drain, μείωση γεννήσεων, γήρανση πληθυσμών κ.ά. αποτελούν ένα εφιαλτικό μίγμα. Στην Ευρώπη κυριαρχεί μια γενικευμένη αίσθηση εκτροχιασμού.
Το πλοίο έγειρε
Οι πολίτες πια δεν μπορούν να επικαλεστούν την αστική δημοκρατία ή το σοσιαλισμό, γιατί τα πλεονεκτήματά τους υπέστησαν κακομεταχείριση και φθάρηκαν από τις πολιτικές ελίτ. Και επί προσθέτως, ανέκυψαν με πιεστικό τρόπο νέα ζητήματα, νέοι τρόποι, νέα μέσα, νέες ανάγκες και νέα προβλήματα τα οποία φορτώνουν οι ελίτ στις κοινωνίες χωρίς να τα συνοδεύουν με τις απαραίτητες λύσεις. Αντιδρούν οι νέοι στις καταχρήσεις των ολιγοπωλίων των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, αντιδρούν και στις εύκολες «λύσεις» της λογοκρισίας και των αποκλεισμών που υπερψηφίζουν από συμφέρον ή ανεπάρκεια οι πολιτικοί. Μπορεί οι πολίτες να πείσθηκαν με την κατάλληλη «τροφοδοσία» από τις ελίτ και να συναίνεσαν στη διεξαγωγή τυχοδιωκτικών πολέμων, αλλά επικρίνουν σφοδρά τις ελίτ για τις παρενέργειες που δεν προβλέφθηκαν και δεν αντιμετωπίστηκαν έγκαιρα, όπως είναι τα προσφυγικά ρεύματα και οι πράξεις τρομοκρατίας από τη μεριά των θυμάτων αυτών των ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων. Και τώρα πια, οι κοινωνίες ξεσπούν καθώς αρχίζουν να αισθάνονται τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, της έξαρσης των ασθενειών από τη χημική μετάλλαξη των τροφίμων και της μόλυνσης του περιβάλλοντος, των νέων τεχνολογιών που με τον αυτοματισμό αυξάνουν την παραγωγή αλλά μεγαλώνουν την ανεργία ενώ μειώνουν τις αμοιβές, του ανεξέλεγκτου ανταγωνισμού των εξοπλισμών και πολλές άλλες «παρενέργειες» που οι πολιτικές ελίτ αρνούνται ή αδυνατούν να αντιμετωπίσουν για να μη θίξουν τα συμφέροντα της μικρής κάστας των πλουσίων. Εντάξει, π.χ. ο αυτοματισμός και η τεχνητή νοημοσύνη, αλλά προς όφελος ποίων;
Πολλά απ’ αυτά τα προβλήματα δεν είναι καν καινούργια, αλλά έχει αρχίσει να ωριμάζει η συνειδητοποίηση της φύσης τους και η απόδοση ευθυνών στους διαχειριστές της πολιτικής. Οι παραδοσιακές πολιτικές ελίτ προσπαθούν να κρατήσουν την εξουσία για να μην χάσουν τα προνόμια τους και να μην διαταραχτεί το στάτους κβο, αλλά οι κοινωνίες αρχίζουν έμπρακτα να εκφράζουν τη δυσαρέσκειά τους.
Η κοινωνία αισθάνεται ότι δεν ταξιδεύει πλέον με το ίδιο πλοίο με τις πολιτικές ελίτ που κάποτε την εκπροσωπούσαν. Και ότι το πλοίο με το οποίο ταξιδεύει είναι ακυβέρνητο και μπατάρει. Και ψάχνει κάπου να πιαστεί. Και πιάνεται απ’ ό,τι βρίσκεται μπροστά της, ακόμα κι αν δεν την ικανοποιεί, ακόμα κι από μια σάπια σανίδα. Θέλει να φωνάξει, θέλει να ακουστεί, θέλει να τιμωρήσει τους αποστάτες, θέλει να ξεφορτωθεί τους προδότες που τη χρησιμοποίησαν και την εγκατέλειψαν στο έλεος της ολιγαρχίας. Ποτέ άλλοτε το χάσμα ανάμεσα στις κοινωνίες και τις πολιτικές ελίτ δεν ήταν τόσο αβυσσαλέο και αγεφύρωτο.
Όλα παίζονται
Η πλατεία Συντάγματος και το ΟΧΙ, τα Κίτρινα Γιλέκα και οι μαθητές που κατά χιλιάδες κατακλύζουν τους δρόμους και τις πλατείες των ευρωπαϊκών πόλεων φωνάζοντας για την κλιματική αλλαγή, οι Καταλανοί που θέλουν να αποσπαστούν από την φρανκική Ισπανία, αλλά και οι ψήφοι στα λεγόμενα «λαϊκιστικά» κόμματα σε πολλές χώρες είναι φαινομενικά ασύνδετες έως και ασυνάρτητες αντιδράσεις στις πολιτικές των ελίτ που έχουν καταστρέψει ή απειλούν να καταστρέψουν με τις επιλογές τους ό,τι θετικό επιτεύχθηκε μεταπολεμικά, αφαιρώντας από τις κοινωνίες ό,τι αυτές απέκτησαν με πολλή δουλειά και πολλές ελπίδες. Η αξιοπρεπής διαβίωση δεν είναι πλέον σίγουρη. Δεν υπάρχει κοινωνία που δεν είναι ανήσυχη. Όλα αυτά είναι εκφράσεις μιας γενικευμένης αποδοκιμασίας των πολιτικών ελίτ, τόσο έντονης που εύκολα μπορεί να πέσει σε ταχυδακτυλουργούς που ξέρουν καλά να παίζουν με ψευδαισθήσεις και απατηλά τρικ. Βαρίδια που είχαν υποχωρήσει μεταπολεμικά, όπως ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός, ο εθνικισμός, ο ρατσισμός, η ξενοφοβία και ο προστατευτισμός αναβιώνουν εξ αιτίας του κενού που δημιουργήθηκε από την κακοποίηση της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της ισότητας, της ειρήνης, της δικαιοσύνης και των δικαιωμάτων στην εργασία, την υγεία και τη στέγη, από τις πολιτικές και οικονομικές ελίτ. Ούτε οι κοινωνίες έμειναν ανεπηρέαστες από το χρόνιο αμοραλισμό των πολιτικών ελίτ.
Οι πολιτικές και οικονομικές ελίτ καταστρατήγησαν, καταχράστηκαν και υπονόμευσαν την ιδέα της ευρωπαϊκής ενοποίησης σε μία φιλολαϊκή κατεύθυνση. Το αποτέλεσμα είναι ότι, σύμφωνα με πανευρωπαϊκή έρευνα της δεξαμενής σκέψης «Φίλοι της Ευρώπης», με έδρα τις Βρυξέλλες, οι δύο στους τρεις Ευρωπαίους δεν είναι πλέον πεισμένοι ότι η ζωή τους εκτός Ευρώπης θα είναι χειρότερη.
Η φάση είναι κρίσιμη. Μέσα απ’ αυτή την ανορθόδοξη ζύμωση και μέσα από τις ωραίες νέες ιδέες αλλά και από τα ποικίλα αγκάθια που ξεφυτρώνουν μπορεί να ξεπηδήσει το πιο τρομακτικό, αλλά και το πιο καινούργιο, ευγενές, προοδευτικό και ριζοσπαστικό.
