του Θανάση Μουσόπουλου
Στο κείμενό μας «Καραγκιόζης: Ο πρεσβευτής της Ανατολής στη Δύση» (Δρόμος της Αριστεράς, 16 Ιανουαρίου 2021) καταλήγαμε με τη διαπίστωση: «Ο Καραγκιόζης, που τόσα κουβαλά από τους τόπους που πέρασε και τους χρόνους που έζησε, είναι πράγματι ένας γνήσιος πρεσβευτής της Ανατολής στη Δύση. Νυν και Αεί…». Στο σημερινό μας κείμενο, θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε λέγοντας ότι «ο Καραγκιόζης είναι δάσκαλος ιστορίας και πολιτισμού». Πώς μεταφέρεται η Επανάσταση του 1821 και οι ήρωες της στο θέατρο σκιών, θα μας απασχολήσει στη συνέχεια.
***
Είναι γνωστό ότι ο ελληνικός Καραγκιόζης ήρθε στα Βαλκάνια και στην Ελλάδα κατά τα χρόνια της Οθωμανικής κατοχής. Το σύστημα εξουσίας μετά την επανάσταση και τη δημιουργία του ελληνικού κράτους άλλαξε τους «παίκτες». Το ζητούμενο είναι πόσο βαθιά μετατράπηκαν οι σχέσεις και οι αντιθέσεις και πώς οι αλλαγές συνειδητοποιήθηκαν από τους Έλληνες και τις Ελληνίδες του κράτους και της κοινωνίας, γεγονός που έχει αντανάκλαση στον τρόπο που παρουσιάζεται η νέα κατάσταση στον Καραγκιόζη.
O ελληνόφωνος Εβραίος από την Κέρκυρα Τζούλιο Καΐμης (1897-1982) στο πρωτοποριακό του βιβλίο τίτλο «Karaghiozis ou la comédie grecque dans l‘ âme du thêatre des ombres» (που πρωτοδημοσιεύθηκε το 1935 στα γαλλικά, τώρα μεταφρασμένο στις εκδόσεις Γαβριηλίδη 1990) αναφέρεται ειδικά σε θέματα παρουσίασης ηρωικών θεμάτων στον ελληνικό Καραγκιόζη, κεφάλαιο VIII: «Ηρωική εποχή – Πόλεμος για την ελληνική ανεξαρτησία – Ιστορικά πρόσωπα». Διαβάζουμε:
«Στην ψυχή του λαού, όπως και στη σκηνή του Καραγκιόζη, η ιστορία της Ελλάδας αρχίζει κυρίως με την επανάσταση του 1821. Ο Μέγας Αλέξανδρος, συνδέει τη νέα Ελλάδα με την αρχαία, μέχρι τα χρόνια τα πιο μακρινά της μυθολογίας. Το ηρωικό δράμα είναι εμπνευσμένο κατευθείαν από τις παραδόσεις και τα λαϊκά έθιμα, απ’ τις λαϊκές ιστορίες και τα λυρικά τραγούδια ή είναι έμμεσα δανεισμένο απ’ τα έργα γνωστών ποιητών.
Στην ψυχή του λαού, όπως και στη σκηνή του Καραγκιόζη, η ιστορία της Ελλάδας αρχίζει κυρίως με την επανάσταση του 1821. Ο Μέγας Αλέξανδρος, συνδέει τη νέα Ελλάδα με την αρχαία, μέχρι τα χρόνια τα πιο μακρινά της μυθολογίας
Η ιστορική πραγματικότητα μεταφέρεται σ’ ένα φανταστικό περιβάλλον και κατά κάποιο τρόπο εκτός τόπου και χρόνου. Στο πρόσωπο του Αλή Πασά μπορούμε να συναντήσουμε τον τύραννο της Ηπείρου Αλή Πασά, αλλά επίσης και κάθε άλλο συμβολικό πρόσωπο». Ο ερευνητής παρουσιάζει διάφορα σχετικά ηρωικά έργα.
Ο σπουδαίος λογοτέχνης Γιώργος Ιωάννου πρόσφερε πολλά στην πορεία και μορφή του ελληνικού Καραγκιόζη. Σημειώνει ότι επικράτησε να τον χωρίζουμε χρονικά σε τρεις περιόδους:
1. Από το 1840 περίπου μέχρι το 1880 (ο Καραγκιόζης τουρκοφέρνει και εξελληνίζεται με μεγάλη βραδύτητα). – 2. Από το 1880 περίπου μέχρι το 1910. Αυτή είναι η μεγάλη εποχή του Καραγκιόζη, ανοίγεται η φλέβα των ηρωικών θεμάτων και πλάθονται τα κυριότερα πρόσωπα. – 3. Η τρίτη περίοδος αρχίζει από το 1915 περίπου και φτάνει μέχρι το 1940. Το ρεπερτόριο του Καραγκιόζη, όπως διαμορφώθηκε κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, διακρίνεται σε τρεις βασικές κατηγορίες έργων: α. Κωμικά – καθημερινής ζωής. – β. Εμπνευσμένα από παραμύθια και παραδόσεις και γ. Ιστορικά – ηρωικά (εμπνευσμένα από την εποχή της Τουρκοκρατίας και από τους αγώνες του 1821 για απελευθέρωση).
Τα ηρωικά έργα έχουν συνήθως μεγάλη διάρκεια, συχνά μάλιστα παρουσιάζονται σε συνέχειες. Στο τέλος του έργου, γινόταν η «αποθέωση του ήρωα». Άγγελος Κυρίου έπαιρνε τη ψυχή του μάρτυρα στους ουρανούς. Ο Γ. Ιωάννου στο άρθρο του «Το ελληνικό θέατρο σκιών» (στο περιοδικό «Τα μιμικά», τ. 2 / 1984) παρατηρεί ότι «Τα ιστορικά έργα του Καραγκιόζη δε διακρίνονται για τη μεγάλη ιστορική τους ακρίβεια. Σέβονται όμως τα βασικά σημεία της ιστορίας που αφηγούνται».
***
Αισθάνομαι την ανάγκη στη συνέχεια να τιμήσω τον αείμνηστο μελετητή του Καραγκιόζη Μιχάλη Ιερωνυμίδη (Κρουσσώνας Κρήτης 1946 – Αθήνα 2019) που για τριάντα κοντά χρόνια καταπιάστηκε ποικιλότροπα με το θέατρο σκιών. Το 2003 κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Ο αθηναϊκός Καραγκιόζης του Αντώνη Μόλλα». Στο βιβλίο περιλαμβάνεται μεταφρασμένη στα ελληνικά η περισπούδαστη μελέτη του Louis Roussel «Karagheuz, ou un Theatre d Ombres a Athenes» (1921) μαζί με 29 περιλήψεις έργων.
Ερευνώντας στοιχεία για τον Καραγκιόζη, ιδιαίτερα για το ελληνικό θέατρο σκιών, μου έκανε ξεχωριστή εντύπωση ότι τα δύο ξενόγλωσσα βιβλία του 1921 και του 1935 που προαναφέραμε θεωρούνται ως οι σοβαρότερες πηγές για το λαϊκό μας θέατρο. Και τα δύο εκδόθηκαν στην Αθήνα στα γαλλικά και μεταφράστηκαν στα ελληνικά στις μέρες μας, του Ρουσσέλ με τον τίτλο «Καραγκιόζης ή Ένα θέατρο των σκιών στην Αθήνα» και του Καΐμη με τον τίτλο «Καραγκιόζης ή Η αρχαία κωμωδία στην ψυχή του θεάτρου σκιών». Στην Εισαγωγή (σελ. 19-22) αυτού του έργου συναντούμε όλη την προβληματική και μεθοδολογία του συγγραφέα. Γράφει ο Καΐμης:
«Τα τραγούδια των κλεφτών τα οποία πότε αποκαλύπτονται δυναμικά και πότε μυστικιστικά γεννήθηκαν στα ελεύθερα βουνά της Ελλάδας, κατά την περίοδο του αγώνα για εθνική ανεξαρτησία, από τις ίδιες ιστορικές συνθήκες και κάτω από την ίδια επίδραση, τόσο των ανατολικών ηθών, όσο της αρχαίας ποίησης […] Οι καραγκιοζοπαίχτες σήμερα […] η πλειονότητα απ’ αυτούς μετατρέπει την τέχνη τους σε κέρδος και αντιπαραθέτουν άπειρες δυσκολίες σ’ αυτούς που προσπαθούν να την μελετήσουν». Και καταλήγει «Θα διακρίνουμε μια στενή συνάφεια, που υπάρχει μεταξύ της λαϊκής και πνευματικής τεχνικής, μεταξύ της ανατολικής και της δυτικής, μεταξύ της αρχαίας και της νεοτέρας. Είναι εκδηλώσεις μιας μόνης τέχνης που συνδέει ολόκληρη την ανθρωπότητα, αποκαλυπτόμενη σε ποικίλες μορφές, όπως ποικίλες είναι οι μορφές της φύσης».
Θα ολοκληρώσουμε την προσέγγισή μας με ένα έργο που σχετίζεται με το 1821. Είναι το έργο «Αθανάσιος Διάκος» (ο Καΐμης παραθέτει μικρή περίληψη του έργου (σελ. 62-63, τη συμπυκνώνουμε περισσότερο). Το έργο αποτελείται από τρεις πράξεις:
Την πρώτη πράξη, ήρωας του έργου είναι ένας διάκος της Ορθόδοξης εκκλησίας. Ο Καραγκιόζης είναι ένα παιδί της χορωδίας.
Στη δεύτερη πράξη, ο Διάκος, εξοργισθείς βλέποντας τους Τούρκους να βεβηλώνουν εκκλησίες, εγκαταλείπει τα ράσα και παίρνει τα όπλα εναντίον των εχθρών πατρίδας και θρησκείας. Ο Καραγκιόζης τον ακολουθεί, είναι στις διαταγές του. Πολεμάει δίπλα του με ηρωισμό, κοροϊδεύοντας τα πάντα. Παρουσιάζονται στον αρχηγό της φάρας Λάμπρο Τζαβέλλα, ο οποίος γοητεύεται από την ομορφιά και ανδρεία του Διάκου, τον υποδέχεται με τον καλύτερο τρόπο και τον διορίζει αρχηγό της ομάδας. Ο θείος του Καραγκιόζη Μπαρμπαγιώργος έχει ένα ρόλο στο έργο. Στην εξέλιξη του έργου, ένας τούρκος Πασάς της Μελίσσονας φυλακίζεται και ξαναβρίσκει την ελευθερία χάρη στη γενναιόδωρη επέμβαση του Διάκου. Τελικά οι Τζαβελλαίοι αποκλεισμένοι στο φαράγγι των Θερμοπυλών πέφτουν στα χέρια του εχθρού, μαζί και Διάκος.
Στην τρίτη πράξη ο Διάκος είναι φυλακισμένος του Ομέρ Βρυώνη, ο Πασάς της Μελίσσονας μεσολαβεί για να τον σώσει. Ο Ομέρ δέχεται υπό τον όρο ο Διάκος να ασπαστεί τον Μουσουλμανισμό. Ο Διάκος αρνείται με αγανάκτηση και καταδικάζεται σε φριχτό θάνατο, να σουβλιστεί και να καεί σε χαμηλή φωτιά. Ο Καραγκιόζης μεσολαβεί μάταια μεταξύ Τούρκων και Διάκου. Τελικά σαβανώνει ευλαβικά τα λείψανα του ωραίου ήρωα, που πέθανε για την πίστη του.
***
Μέσα από τη μικρή αυτή αναζήτησή μας φάνηκε ότι ο Καραγκιόζης είναι δάσκαλος ιστορίας και πολιτισμού. Φέτος, που γιορτάζουμε τα διακόσια χρόνια από την Επανάσταση του 1821 ένα δρόμος είναι το Θέατρο Σκιών, για μικρούς και μεγάλους…
