Η εσωτερική σύγκρουση αποδυναμώνει το κυρίαρχο μπλοκ εξουσίας. Του Cihan Tugal
Ο Ισλαμικός Φιλελευθερισμός βρίσκεται σε κώμα. Το αποκαλούμενο τουρκικό μοντέλο, η υποτιθέμενη ένωση φιλελευθερισμού και Ισλάμ, καταρρέει κάτω από την πίεση του ίδιου του βάρους του.
Οι δύο βασικοί πόλοι του τουρκικού μοντέλου, το Κίνημα Γκιουλέν και το περιβάλλον του Ρετσέπ Ταγίπ Ερντογάν, κονταροχτυπιούνται. Τα πυρά αμφότερων των πλευρών τους μήνες που πέρασαν, μπορούσαν να θεωρηθούν απλά ως προειδοποιητικά. Σήμερα όλα δείχνουν ότι έχουμε έναν ολομέτωπο πόλεμο. Ένας τέτοιος πόλεμος δεν θα σημάνει απλώς το τέλος μίας συμμαχίας, αλλά το τέλος ενός μπλοκ εξουσίας και του εγχειρήματός του.
Αυτό που διαφοροποιούσε το τουρκικό Ισλάμ δεν ήταν απλά ο φιλελεύθερος χαρακτήρας του συγκρινόμενος με άλλες εκδοχές του δόγματος στην περιοχή. Εξίσου σημαντική ήταν η μορφή του: η σύμπραξη των διαφορετικών αντιμαχόμενων παραδόσεων του Ισλάμ σε μία πραγματιστική προσπάθεια να καταστούν ανταγωνιστικοί παίκτες στην παγκόσμια οικονομία.
Το φιλελεύθερο Ισλάμ βρήκε έκφραση σε πολλούς κύκλους για πάνω από έναν αιώνα. Στην Τουρκία, αποκρυσταλλώθηκε σε ομάδες όπως το Κίνημα Γκιουλέν. Αυτό όμως που το ανέδειξε σε μία πραγματικά λαϊκή δύναμη, ένα κοινωνικο-πολιτικό εγχείρημα ικανό να μεταμορφώσει το σύνολο του Ισλαμικού κόσμου, ήταν η σύγκλισή του με στοιχεία του πρώην ριζοσπαστικού Ισλάμ. Πριν από τη μερική συνένωση των δύο αυτών ρευμάτων, οι διανοούμενοι και οι ομάδες που είχαν προσχωρήσει στο φιλελεύθερο Ισλάμ διέθεταν (στην καλύτερη περίπτωση) θεσμική επιρροή. Δεν μπορούσαν με κανέναν τρόπο να οργανώσουν και να κατευθύνουν τη λαϊκή βούληση.
Αυτό που η τρέχουσα σύγκρουση θέτει εν αμφιβόλω είναι τη βιωσιμότητα της σύγκλισης αυτής, και κατ’ επέκταση την ενσωμάτωση ευρύτερων μουσουλμανικών στρωμάτων στον παγκόσμιο καπιταλισμό.
Οι σύνθετες ιστορικές ρίζες της σύγκλισης
Ο Ερντογάν και μέρος της κλίκας του προέρχονται από την παράδοση Milli Gorus (Εθνική Προοπτική) του Νετσμεντίν Ερμπακάν, εκλιπόντος αρχηγού του Κόμματος της Ευημερίας. Μία παράδοση με αντι-δυτικό προσανατολισμό και σημαντικές επιφυλάξεις για την οικονομία της ελεύθερης αγοράς και τη δημοκρατία. Το κίνημα αυτό ήταν αντίστοιχο της Μουσουλμανικής Αδελφότητας και συναφών ομάδων.
Ο Γκιουλέν, αντιθέτως, υπήρξε φιλο-δυτικός και ένθερμος υπέρμαχος της ελεύθερης αγοράς. Ωστόσο, οι δημοκρατικές του περγαμηνές έχουν μάλλον διογκωθεί, λόγω των θέσεών του για το κουρδικό ζήτημα, για τα πραξικοπήματα του στρατού το 1980 και 1997 και άλλων ζητήματα.Αμφότερες οι πλευρές έχουν επιδείξει ισχυρές αυταρχικές τάσεις, στην περίπτωση της πρώτης αυτό συμπυκνώθηκε στο αίτημα για ένα σκληροπυρηνικό ισλαμικό κράτος, ενώ η δεύτερη υποστήριξε τη διατήρηση του ισχύοντος τουρκικού κράτους (με την ημι-δημοκρατική, σχετικά κοσμική δομή του).
Όμως, μετά το πραξικόπημα του 1997, οι δύο πλευρές συνέκλιναν ιδεολογικά σε ένα πλειοψηφικό πρόγραμμα ελεύθερης αγοράς, καταναλωτισμού, πουριτανικό, ευέλικτο και πραγματιστικό, και υπέρ μιας αυταρχικής δημοκρατίας. Με αυτόν τον τρόπο έγιναν οι οργανωτές του Ισλαμικού Φιλελευθερισμού. Υπήρξαν σοβαρές εντάσεις κατά την πρώτη δεκαετία αλλά κυρίως για τη μοιρασιά της εξουσίας, παρά για ιδεολογικά ζητήματα (με εξαιρέσεις όπως για τις σχέσεις με το Ισραήλ).
Για πρώτη φορά στην ιστορία, αυτό οδήγησε σε μια ενδυνάμωση και εκλαΐκευση μιας πραγματιστικής, φιλικής προς την επιχειρηματικότητα και ευέλικτης ερμηνείας του Ισλάμ. Αυτό το φιλελεύθερο Ισλάμ μπόρεσε να νικήσει την παλιά κοσμική φρουρά, έναν εταίρο της Δύσης που είχε καταστεί όλο και πιο αναποτελεσματικός και αφερέγγυος (πλήγμα Νο.1), να θέσει στο περιθώριο ανεπιθύμητες ερμηνείες του Ισλάμ (πλήγμα Νο.2), αλλά και να θέσει τη χώρα σε τροχιά βιώσιμης ανάπτυξης και επιρροής στο γεωπολιτικό πεδίο (πλήγμα Νο.3). Τα αποτελέσματα ήταν ελπιδοφόρα. Το «μοντέλο» αυτό έπρεπε να εξαχθεί στον υπόλοιπο μουσουλμανικό κόσμο.
Σε εθνικό επίπεδο, φιλελεύθεροι, εθνικιστές, μαρξιστές και συντηρητικοί, και σε παγκόσμιο επίπεδο, οι Νew York Times, ο Economist, το Αl-Jazeera και η Le Monde, όλοι υμνούσαν το τουρκικό θαύμα.
Για να είμαστε πιο ακριβείς, οι παραπάνω παράγοντες εν μέρει κατασκεύασαν τη σύμπραξη. Ιδιαίτερα στην εσωτερική σκηνή, αυτοί οι φιλελεύθεροι, εθνικιστές, μαρξιστές και συντηρητικοί διανοούμενοι, εντάχθηκαν πλήρως στο νέο μπλοκ εξουσίας, αντί να αρκεστούν σε μία εξωτερική κριτική. Ένα στοιχείο που έχει αλλάξει την τελευταία διετία είναι ότι η μάχη έγινε πολύ πιο σφοδρή, καθώς οπαδοί του Γκιουλέν και του Ερντογάν διαγκωνίζονταν για τη μονοπώληση της εξουσίας. Τμήματα του παλιού καθεστώτος είχαν σε μεγάλο βαθμό σιγήσει, περιθωριοποιηθεί ή και υποταχθεί, δημιουργώντας την απατηλή εντύπωση ότι τέτοιου είδους εμφύλιες συγκρούσεις δεν θα απέβαιναν μοιραίες. Οι «ερντογανιστές» διεκδίκησαν περισσότερη επιρροή στους κόλπους της αστυνομίας, το Κίνημα του Γκιουλέν ήθελε μεγαλύτερο ρόλο στο χώρο των μυστικών υπηρεσιών. Μέχρι το 2010 περίπου, οι διαφορές μεταξύ τους ήταν τόσο μικρές που συχνά ήταν δύσκολο να ξεχωρίσεις έναν ερντογανιστή από έναν γκιουλενιστή. Κάτι άλλο που επίσης άλλαξε ήταν η τάση επανεμφάνισης κάποιων παλαιού τύπου ισλαμιστικών αντιλήψεων στους κύκλους του Ερντογάν, ιδίως η ιδέα ότι είναι δυνατή η εγκαθίδρυση ενός ισλαμικού κράτους.
Μετά το ξέσπασμα της Αραβικής Άνοιξης, το κόμμα του Ερντογάν, το ΑΚΡ, αναμφίβολα αποσταθεροποιήθηκε και είναι αμφίβολο κατά πόσον μπορεί να επανέλθει στην αρχική του τροχιά. Αυτό, όπως ήταν φυσικό, επέτεινε τα προβλήματα μέσα στο κόμμα και μαζί τους τις τάσεις για αναγέννηση του Ισλαμισμού, οι οποίες είχαν εμφανιστεί κυρίως σαν απάντηση στην οικονομική κατάσταση μετά το 2008, όταν η κερδοσκοπία στις κεφαλαιαγορές και την αγορά ακινήτων άγγιζε τα όρια της. Ως αποτέλεσμα δεν μπορούσε να περιμένει κανείς ότι τα μέλη του κόμματος θα παρέμεναν πιστά μόνο μέσω του παραδοσιακού πελατειακού συστήματος. Οι ελπίδες εστιάστηκαν στην εκ νέου ανακάλυψη ισλαμιστικών θεμάτων που θα έδιναν στο καθεστώς τη δυνατότητα να παρέμβει πιο δυναμικά στην Αραβική Άνοιξη και να ξεπεράσει εσωτερικές πολιτικές και οικονομικές δυσκολίες.
Το κουρδικό ζήτημα ήρθε να προστεθεί στις δυσκολίες αυτές. Αν και το ζήτημα οδήγησε σε μία διαμάχη μεταξύ του Κινήματος του Γκιουλέν και του Ερντογάν που ήρθε στη δημοσιότητα, υπήρξαν επίσης πολλές μικρότερης σημασίας πηγές εντάσεων την τελευταία διετία. Το Κίνημα διατήρησε τους δεσμούς του με τον παραδοσιακό τουρκικό εθνικισμό και το όραμα της αφομοίωσης των Κούρδων. Ούτε το ΑΚΡ απείχε πολύ από αυτές τις ιδέες, όμως η Αραβική Άνοιξη ενίσχυσε κάποιες από τις διεθνιστικές-ισλαμιστικές τάσεις του.
Στη γραμμή της επανα-υιοθετηθείσας «φιλο-κουρδικής» γραμμής του, ο Τούρκος πρωθυπουργός τις τελευταίες εβδομάδες έκανε μία σειρά δημόσιες εμφανίσεις. Σε μία φανερή εκδήλωση αναγνώρισης των κινήσεων αυτών, πηγές προσκείμενες στους Κούρδους αντάρτες τάχθηκαν με την πλευρά Ερντογάν (κόντρα στον Γκιουλέν), παρά τα συνεχιζόμενα προβλήματα μεταξύ των ανταρτών και της κυβέρνησης…
Βέβαια, δεν πρέπει να υποτιμά κανείς τις διαφορές μεταξύ του καθεστώτος Ερντογάν και του παλιού καθεστώτος όσον αφορά το κουρδικό ζήτημα. Μία παλινόρθωση του παλιού καθεστώτος με τη στήριξη του Γκιουλέν θα οδηγούσε, κατά πάσα πιθανότητα, σε ένα κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον πιο εχθρικό απέναντι στους Κούρδους.
… Και η σύγκρουση κλιμακώνεται
Η ισχυρότερη ένδειξη ότι η διαμάχη πλησίαζε το σημείο μη επιστροφής, ήρθε όταν η κυβέρνηση ανακοίνωσε την απόφασή της να κλείσει τις dershanes, τα ειδικά απογευματινά και σαββατοκυριακάτικα σχολεία που προετοιμάζουν τους μαθητές για τις κατατακτήριες εξετάσεις στα πανεπιστήμια. Τα σχολεία αυτά αποτελούν μία από τις βασικές πηγές επιρροής και στρατολόγησης του Κινήματος Γκιουλέν.
Η κατάσταση ηλεκτρίστηκε περισσότερο όταν και οι δύο πλευρές άφησαν να εννοηθεί ότι είχαν στην κατοχή τους κασέτες με σεξουαλικό περιεχόμενο με πρωταγωνιστές κορυφαία στελέχη του αντιπάλου στρατοπέδου. Όταν κάποια «αόρατα» χέρια κυκλοφόρησαν τις κασέτες απαξιώνοντας πλήρως τους αντιπάλους Ερντογάν, ισλαμιστικά περιοδικά προειδοποίησαν ότι αυτές οι μεθοδεύσεις κινδύνευαν να γυρίσουν μπούμερανγκ γιατί κασέτες κυκλοφορούσαν για όλους…
Κάποιοι δημοσιογράφοι και οργανώσεις της ριζοσπαστικής Αριστεράς έσπευσαν να δηλώσουν πως δεν θα μείνουν θεατές σε αυτή τη νέα διαμάχη, αλλά θα προτιμήσουν να παρέμβουν άμεσα για να καταγγείλουν τη διαφθορά και να διασφαλίσουν ότι δεν θα εξελιχθεί σε μία μάχη για τη νομή της εξουσίας ανάμεσα σε δύο γίγαντες…
Το κυρίαρχο μπλοκ εξουσίας αποδυναμώνεται
Το τουρκικό μπλοκ εξουσίας αποδυναμώνεται μέσα σε ένα παιχνίδι που είναι ζημιογόνο και για τις δύο πλευρές. Άραγε η Τουρκία στο σύνολό της θα βγει ηττημένη από αυτή την αδελφοκτόνα σύγκρουση; Αυτό εξαρτάται από το πώς θα αντιδράσουν οι δυνάμεις εκτός του μπλοκ.
Το μπλοκ εξουσίας παρουσιάζει τα συμφέροντά του σαν τα συμφέροντα της Τουρκίας, συνολικά. Αυτό ήταν εν μέρει αλήθεια. Η κατάρρευση του μπλοκ εξουσίας ίσως δεν οδηγήσει μόνο στην επιβράδυνση της εντυπωσιακής ανάπτυξης στη χώρα, αλλά και σε αιφνίδια φτωχοποίηση όπως του 2001 ή και σε ένα ακόμα σοβαρότερο κραχ.
* Ο Cihan Tugal είναι αρθρογράφος του Jadaliyya,
από όπου και η αναδημοσίευση αποσπασμάτων
Μετάφραση: Ελεάννα Ροζάκη
Η «αριστερή» στροφή του Κινήματος Γκιουλέν και η επανεμφάνιση του «Ισλαμισμού» του ΑΚΡ
Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο στο πρόσφατο κύμα συλλήψεων για το «σκάνδαλο διαφθοράς» είναι ότι το Κίνημα Γκιουλέν στόχευσε, κυρίως, τους κερδισμένους από το κύμα της διεφθαρμένης, νεοφιλελεύθερης αστικοποίησης: τους επιχειρηματίες, τους πολιτικούς και τις οικογένειές τους που απέκτησαν αμύθητο πλούτο, χάρη στα προγράμματα αστικής ανάπλασης του ΑΚΡ. Στο στόχαστρο βρέθηκαν, επίσης, τα μαζικά οικιστικά προγράμματα του ΑΚΡ, χτυπώντας με ένα σμπάρο δυο τρυγόνια. Αυτά τα προγράμματα όχι μόνο δημιούργησαν μία νέα γενιά επιχειρηματιών, αλλά προσέφεραν προσωρινές λύσεις στέγασης και ψεύτικες ελπίδες σε χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα, διευρύνοντας την εκλογική βάση του κόμματος. Με λίγα λόγια, το Κίνημα Γκιουλέν επιτίθεται όχι μόνο στην αθέμιτη αστικοποίηση αλλά και στη λαϊκή συναίνεση σε αυτήν.
Όπως επεσήμαναν κάποιοι δημοσιογράφοι, το Κίνημα επιχειρεί να υποκλέψει τη δυναμική των γεγονότων του Γκεζί. Η εξέγερση του Γκεζί ήταν αρκούντως ισχυρή ώστε να βάλει φρένο στην παράνομη ανάπλαση στον πυρήνα του Ταξίμ και να αναδείξει στη δημόσια συνείδηση διάφορα αστικά ζητήματα, αλλά δεν υπήρχε κανένας τρόπος να βάλει φρένο στη διεφθαρμένη αστικοποίηση σε εθνικό επίπεδο. Το Κίνημα, εμμέσως, παρουσιάζεται σαν τη συνταγή που θα θεραπεύσει τις πληγές στα αστικά κέντρα…
Την ίδια ώρα και στους κύκλους του Ερντογάν συντελείται μία εκ βαθέων αναζήτηση αξιών. Ορισμένοι ευελπιστούν να αντιμετωπίσουν την κρίση μέσα από την αναγέννηση των αντι-ιμπεριαλιστικών, φιλο-ιρανικών, πουριτανικών τάσεων στον τουρκικό Ισλαμισμό.
Ορισμένοι δημοσιογράφοι ισχυρίζονται ότι το Κίνημα (και στα παρασκήνια η Μοσάντ και οι νεο-συντηρητικοί), επιτίθεται ξανά στην κυβέρνηση λόγω των δεσμών της με το Ιράν. Αναρωτιέται κανείς αν αυτοί οι ιδεολόγοι έχουν την παραμικρή αίσθηση ντροπής. Ξόδεψαν χρόνια να πολεμούν το Ιράν και να το παρουσιάζουν σαν την πηγή σχεδόν όλων των δεινών της περιοχής. Τώρα παρουσιάζουν μία νέα πραγματικότητα όπου το κόμμα τους υποφέρει λόγω της συμμαχίας του με το Ιράν!
