Στο ερώτημα που τίθεται σήμερα για συζήτηση και στο οποίο καλούνται οι ομιλητές να εκθέσουν τον προβληματισμό τους θα μπορούσε να δοθεί η εξής, σωστή πιστεύουμε, λακωνική απάντηση: «Την ειρήνη στη γειτονιά μας, μετά την επίθεση στο Ιράν, απειλούν οι ίδιοι που την απειλούσαν και πριν γίνει η επίθεση…». Όσον αφορά στην μπαμπέσικη νεο-γκανγκστερική δολοφονία κορυφαίου Ιρανού κρατικού λειτουργού, κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι αποτέλεσε έκπληξη, καθότι η προαναγγελία επιθέσεων εναντίον του Ιράν, από τις ΗΠΑ και ιδιαίτερα από το Ισραήλ, είναι συνεχής. Εκείνο που προκάλεσε, ίσως, έκπληξη στους φιλήσυχους δυτικούς πολίτες, που μπρος στον κίνδυνο πολέμου ακολουθούν με ευλάβεια τη λογική του στρουθοκαμηλισμού, είναι η θρασυδειλία των εμπνευστών αυτού εγκλήματος και το ρίσκο που ενδεχόμενα αυτό εμπεριέχει. Αν υπήρχε όμως λόγος να καθησυχάσουμε τους ανησυχούντες στην καθ’ ημάς δημοκρατική και φιλειρηνική Δύση πολίτες, θα τους λέγαμε ότι το Ιράν, όπως και οι περισσότερες χώρες της Μέσης Ανατολής, απεύχονται τον πόλεμο και θέλουν να τον αποτρέψουν. Αυτόν μας τον ισχυρισμό θα μπορούσαμε μάλιστα να τον υποστηρίξουμε ανεπιφύλακτα, καθώς η επίσημη ιρανική δήλωση («Εκδίκηση και όχι πόλεμος») μιλά από μόνη της, όπως και ο εγκρατής τρόπος με τον οποίο έμπρακτα απάντησαν οι Ιρανοί, αφού προηγουμένως προειδοποίησαν την αντίπερα όχθη.
Αποσπάσματα από την ομιλία
Όσοι παρακολουθούσαμε τις μέρες αυτές τον διεθνή Τύπο αντιλαμβανόμασταν ότι ο Κασέμ Σουλεϊμανί υπήρξε μια ξεχωριστή μορφή, και του λόγου το αληθές βεβαιώνεται από έγκυρους αναλυτές θεμάτων της Μέσης Ανατολής, οι οποίοι τον χαρακτήρισαν προσωπικότητα που είχε να φανεί μερικές δεκαετίες στην ευρύτερη περιοχή. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι στη χώρα του, εκτός από τη δημοτικότητα και την αποδοχή, ο λαός τον περιέβαλε με αγάπη. Είχε όμως κατορθώσει να επιβληθεί ως προσωπικότητα και στους αντιπάλους του χάρη στον τρόπο με τον οποίο δημιουργούσε αμοιβαία επωφελείς συνέργειες ακόμη και με αντίπαλες δυνάμεις. Στο πλαίσιο της γεωστρατηγικής του Ιράν, συνήψε άτυπες, φαινομενικά ετερόδοξες συνεργασίες, που επέτρεπαν στη χώρα του να προχωρά σε κάποια μέτωπα, να σταθεροποιεί μια κατάσταση, να προβαίνει μεθοδικά στην επόμενη κίνησή της. Γι’ αυτό και θεωρήθηκε ο άνθρωπος με την πιο σφαιρική και συγκροτημένη στρατηγική σκέψη στην περιοχή. Αυτά τα γνώριζαν στις ΗΠΑ και στο Ισραήλ, συνεπώς η δολοφονία του δεν ήταν ανεξάρτητη από την κυνική αξιολόγησή τους για τον κομβικό, στο θέμα ειρήνευση, ρόλο αυτού του ανθρώπου.
Ο Σουλεϊμανί έφτασε στο αεροδρόμιο της Βαγδάτης, ως επίσημος προσκεκλημένος, για να συναντηθεί με Σαουδάραβες ομολόγους του. Υπήρχε μεγάλη ένταση στο Ιράκ, έπρεπε να γίνουν κάποιες διευθετήσεις, και σ’ αυτές τις περιοχές όλοι γνωρίζουν ότι τελική νίκη της μίας πλευράς επί της άλλης δεν επιτυγχάνεται εύκολα. Αυτή η συνάντηση με τη δολοφονία του ματαιώθηκε… Από την επικοινωνία μου με ανθρώπους οι οποίοι γνωρίζουν πολλά από τα αφανώς τεκταινόμενα, δεδομένου ότι μετέχουν ενεργά σε ισχυρά και πολύτροπα ριζωμένα πολιτικά και κοινωνικά δίκτυα σε χώρες της Μέσης Ανατολής, προέκυψε η εξής (άγνωστη εν πολλοίς στους μακριά κατοικοεδρεύοντες) ενημέρωση: Καταρχήν ότι το Ιράν έχει δημιουργήσει σχέσεις, λεγόμενες «παραγωγικές», ακόμη και με χώρες της Αραβικής Χερσονήσου και του Περσικού Κόλπου με τις οποίες συγκρούεται, και ο Σουλεϊμανί ήταν ο σημαντικότερος των πρωτεργατών και εφαρμοστών της τακτικής αυτής. Επίσης ότι, αφού συνέβη το τραγικό εγκληματικό γεγονός της δολοφονίας του, έσπευσαν οι χώρες αυτές να δώσουν διαβεβαιώσεις (κατ’ ιδίαν αλλά και δημόσιες) ότι δεν έχουν καμία σχέση με το έγκλημα. Υπήρξε καταδίκη και δήλωση σεβασμού προς το πρόσωπό του, η οποία κατέδειξε ότι δεν ήθελαν την κλιμάκωση, ούτε να χρεωθούν συμμετοχή στη δολοφονία. Βέβαια, οι διάδρομοι στη Μέση Ανατολή παραμένουν σκοτεινοί και κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει συνέργειες –το αντίθετο μάλιστα– των διαβρωμένων, από την καθ’ ημάς δημοκρατική Δύση, μυστικών υπηρεσιών της.
Αγκίστρωση ή απαγκίστρωση των ΗΠΑ από τη Μέση Ανατολή; Περί Κίνας ο λόγος…
Η δημιουργία ύφεσης στο Ιράκ αλλά και στη Μέση Ανατολή γενικότερα είναι κάτι το οποίο απασχολεί τις ΗΠΑ και ιδιαίτερα το Ισραήλ, όπως βέβαια και τους άλλους περιφερειακούς δρώντες. Θα μπορούσε να κάνει κανείς τη σκέψη ότι η δολοφονία του Σουλεϊμανί είχε σχέση με αυτό το γεγονός, με το ότι δηλαδή δημιούργησε τα τελευταία χρόνια συνέργειες, για την αντιμετώπιση του ISIS ειδικότερα, που μπορούσαν να μεταβάλουν την υπάρχουσα βίαιη συνθήκη. Οι άτυπες αυτές συνέργειες έγιναν φανερές όταν άρχισαν οι Αμερικανοί να ξανασκέφτονται τις μεταμορφώσεις των εργαλειοποιημένων στη Μέση Ανατολή εξαρτημάτων τους, και να έχουν μία σχέση περισσότερο επαμφοτερίζουσα ως προς τον –χρήσιμο σε αυτούς αρχικά– ISIS. Όταν δηλαδή άρχισαν να ανησυχούν για την ασφάλεια εντός του οίκου τους, αλλά και να δέχονται πιέσεις από χώρες ευρωπαϊκές που κλήθηκαν, αυτές κυρίως, να πληρώσουν γραμμάτια μιας ανεξέλεγκτα εισαγόμενης σε αυτές «ισλαμικής επανάστασης». Αυτή η στάση των ΗΠΑ δεν κράτησε όμως πολύ.
Ο Τραμπ φυσικά δεν πάτησε μόνος του το «κουμπί». Όσοι μιλούν για την παράνοιά του κρύβουν σε μεγάλο βαθμό μία πιο απεχθή αλήθεια: όλα τα στοιχεία δείχνουν πως η κίνηση αυτή ήταν καλά ζυγισμένη για να εξυπηρετήσει ένα, έστω ένα, από τα γεωστρατηγικά σχέδια των ΗΠΑ. Ποιο είναι αυτό; Δεν είναι πάντως το σχέδιο με την ισχυρότερη τεκμηρίωση, εκείνο των δεξαμενών σκέψης και επιτελείων χάραξης στρατηγικής που επιδιώκουν τη βαθμιαία, ωστόσο έγκαιρη και βιώσιμη απαγκίστρωσή τους από τη Μέση Ανατολή. Αντίθετα είναι το σχέδιο δεξαμενών σκέψης και επιτελείων με ρίζες και διακλαδώσεις διαφορετικές, που καθοριστικά επηρεάζουν το σχέδιο της μη απαγκίστρωσης. Ήταν δηλαδή μία κίνηση η οποία αποσκοπούσε σε μια περαιτέρω εμπλοκή των Αμερικανών σε μια εποχή όπου –το έχει πει ο Τραμπ πολλές φορές, το έχουν πει κι άλλοι πριν απ’ αυτόν– το ενδιαφέρον και η αγωνία τους επικεντρώνεται στον Ειρηνικό ωκεανό, στην Ανατολική Ασία, στην Κίνα κατά κύριο λόγο.
Το Ιράν, όπως και οι περισσότερες χώρες της Μέσης Ανατολής, απεύχονται τον πόλεμο και θέλουν να τον αποτρέψουν: η επίσημη ιρανική δήλωση («Εκδίκηση και όχι πόλεμος») μιλά από μόνη της, όπως και ο εγκρατής τρόπος με τον οποίο έμπρακτα απάντησαν οι Ιρανοί
Τι είναι αυτό που κρατά τον αμερικανικό παράγοντα τόσο ενεργό στη Μέση Ανατολή όταν «καίγεται» για τα συμφέροντά του στον Ειρηνικό ωκεανό και για τη διατήρηση μιας παγκόσμιας ισορροπίας που να του διασφαλίζει την ηγεμονία; Όταν επείγεται να προλάβει τις καταληκτικές, όσον αφορά στην κινεζική δυναμική, εξελίξεις, κι όταν έχει θέματα κρίσιμα να αντιμετωπίσει στην «αυλή» του, στη Λατινική Αμερική; Αυτά είναι θέματα αυτά που επιβάλλουν κάποιες σκέψεις. Οι Αμερικανοί εξακολουθούν να λειτουργούν στη Μέση Ανατολή ως αμερικανοϊσραηλινός άξονας, και όχι ως ο επικυρίαρχος που ηγεμονεύει σε περιφερειακούς συμμαχικούς σχηματισμούς, όπως λειτούργησε στα πλαίσια του ΝΑΤΟ, στην Ευρώπη και αλλού, την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου (έναντι του τότε Σοβιετικού συνασπισμού).
Όσον αφορά στο ισραηλινό σκέλος του άξονα, δεν πρέπει να το εκλαμβάνουμε ως μια ενιαία και αδιαίρετη οντότητα, με ένα και μοναδικό, ολοκληρωμένο και μακράς πνοής, γεωπολιτικό-γεωστρατηγικό σχέδιο. Δεν είναι τόσο οι πολιτικές-κομματικές διαφορές εντός Ισραήλ που αποδυναμώνουν την ισχύ του, αλλά το γεγονός ότι υπάρχουν εντός του «συμπλέγματος» εβραϊκός κόσμος (ή έθνος, για όσους το προτιμούν) – κράτος του Ισραήλ, διαφορετικές και συγκρουόμενες μεταξύ τους θεωρήσεις του σύγχρονου κόσμου. Υπάρχουν κυρίως διαφορετικές εκτιμήσεις για το πώς θα διασφαλιστεί η εξαιρετικά αμφίβολη μακροημέρευσή του υπό τη σημερινή του μορφή. Πώς άραγε το Ισραήλ θα επιβιώσει και με ποιο τρόπο θα ισορροπήσει με τις άλλες δυνάμεις που το περιβάλλουν σε μια αυριανή Μέση Ανατολή; Ποιο σχέδιο παγκοσμιοποίησης (πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής, πολιτισμικής) θα πρέπει να προκριθεί; Τι βάθος έχουν αντιθέσεις όπως αυτή μεταξύ κρατιστών (Νετανιάχου) και παγκοσμιοποίησης, τύπου «ανοιχτή κοινωνία» (Σόρος) κ.λπ.;
Φυγόκεντρες-διχαστικές και κεντρομόλες-ενοποιητικές δυνάμεις στη Μέση Ανατολή
Οι φυγόκεντρες δυνάμεις στη Μέση Ανατολή, όπως δείχνουν οι εκεί βαθιές διαιρέσεις, είναι πολλές. Το μέλλον όμως προοιωνίζεται περισσότερο ευνοϊκό για τις κεντρομόλες δυνάμεις. Τότε, σε 2, 3, 5 δεκαετίες το πολύ, η γεωοικονομία της Μέσης Ανατολής, οι φυσικοί και προπαντός οι ανθρώπινοι πόροι της, θα εκδηλώσουν τη νέα δυναμική τους. Στο μεταξύ, ο εφήμερος, ο ρηχότατος, αγόμενος και φερόμενος, υποτελής σε όλες του τις εκφάνσεις, ελλαδικός νεοπολιτικός κόσμος, μαζί με τα ιδεολογικο-πολιτικά εξαπτέρυγά του, αρνείται να αντιληφθεί ότι σε μερικές δεκαετίες η Μέση Ανατολή δεν θα είναι αυτή που βλέπουμε σήμερα. Με άλλα λόγια αποποιείται και, απερίσκεπτα, εκχωρεί σε άλλους το σημαντικότερο, ιστορικά, τμήμα του ζωτικού μας χώρου. Ιδιαίτερα η μέχρι χτες κυβερνώσα (υποτίθεται) νεο-αριστερά, η πολυπολιτισμική, η δήθεν δημοκρατική και σε όλα της μόνον «δήθεν», κοιτάζει το δάχτυλό της και δεν βλέπει το φεγγάρι, σκορπίζει λόγια ψεύτικα ενώ χωνόταν κάτω από την αμερικανο-ισραηλινή ποδιά.
Σήμερα, η επικρατούσα στη χώρα μας αντίληψη είναι ότι το εθνικό συμφέρον προάγεται απαρέγκλιτα μέσω της στρατηγικής συμμαχίας με τον αμερικανοϊσραηλινό άξονα και τη διατήρηση προνομιακών και, σε τελευταία ανάλυση, επικαθοριστικών, πολιτικο-οικονομικών σχέσεων με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αν και μέσα στον λαό υπάρχουν πολλοί που διατηρούν τις προς Ανατολάς ευαισθησίες τους και θεωρούν πως είναι αναγκαίες οι στέρεες σχέσεις με τον αραβικό κόσμο και το Ιράν, σε καμία περίπτωση δεν φαίνεται να γέρνει η πλάστιγγα προς την εκεί μεριά, και η στρατηγική της χώρας παραμένει μονόπλευρα προσανατολισμένη προς τη Δύση.
Σύγκρουση χαμηλής έντασης ή ολοκληρωτικός πόλεμος;
Ή μήπως συνέχιση των εγκληματικών αμερικανοϊσραηλινών προκλήσεων και επιλεκτικά ιρανικά αντίποινα; Ποια ήταν αλήθεια και πώς να αξιολογηθούν τα αντίποινα του Ιράν; Ίσως μερικοί ν’ απογοητεύτηκαν και να είπαν «μα, αυτό ήταν όλο κι όλο το ιρανικό απαντητικό χτύπημα;». Εάν όμως σκεφτούμε λογικά και ψύχραιμα, θα διαπιστώσουμε ότι αυτό το χαμηλής έντασης χτύπημα εκφράζει μιαν άλλη, όχι παρορμητική, φιλοσοφία. Πρώτα απ’ όλα πριν το χτύπημα αυτό κατά των δύο αμερικανικών βάσεων οι Ιρανοί έστειλαν προειδοποίηση: η ελβετική πρεσβεία στην Τεχεράνη, που εκπροσωπεί και διαχειρίζεται ορισμένες αμερικανικές υποθέσεις, ενημερώθηκε μιάμιση ώρα πριν ότι θα πληγούν οι συγκεκριμένες βάσεις. Ήταν συνεπώς ένα χτύπημα περισσότερο συμβολικό, το οποίο είχε ως σκοπό να δείξει εάν και πώς το Ιράν μπορεί να απαντήσει όταν δέχεται επίθεση. Να στείλει το μήνυμα ότι εάν άλλοι ιρανικοί στόχοι δεχθούν επίθεση, το Ιράν μπορεί να προκαλέσει αντίποινα χτυπώντας στρατιωτικούς στόχους όπου υπηρετούν 50.000 περίπου Αμερικανοί, φιλοξενούμενοι σε βάσεις του Κατάρ, του Μπαχρέιν, του Ντουμπάι, της Σαουδικής Αραβίας κ.λπ.
Αυτοί οι 50.000 Αμερικανοί αποτελούν βέβαια ανθρώπινες ψυχές, συμβαίνει να είναι όμως στρατιωτικοί και για τον λόγο αυτό, όπως δήλωσε ο Νασράλα σε ομιλία του στη Βηρυττό, αποτελούν εν δυνάμει στόχους που δεν θα εξαιρεθούν, σε αντίθεση με τους Αμερικανούς πολίτες. Συνέχισε μάλιστα λέγοντας ότι θα είναι δύσκολο για την Αμερική να υποδεχθεί μεγάλο αριθμό στρατιωτών σε κατάσταση που –όπως υποδήλωνε κάμπτοντας σε οριζόντια θέση τον καρπό του χεριού του– θα προκαλούσε μεγάλη οδύνη στον αμερικανικό λαό. Δεν ειπώθηκε όμως μόνο αυτό: υπήρξε κι ο σαφής υπαινιγμός πως είναι πιθανό, σε περίπτωση ανεξέλεγκτης κλιμάκωσης των επιθέσεων εναντίον του Ιράν, το Ισραήλ να υποστεί και αυτό σκληρά αντίποινα. Αυτά και άλλα λέγονται ενόσω το Ισραήλ εμπλέκεται έως και σήμερα επιχειρησιακά στον πόλεμο κατά της Συρίας, βομβαρδίζοντας συστηματικά στρατιωτικούς και όχι μόνο στόχους.
Οι φυγόκεντρες δυνάμεις στη Μέση Ανατολή είναι πολλές, όμως το μέλλον προοιωνίζεται περισσότερο ευνοϊκό για τις κεντρομόλες: σε 2, 3, 5 δεκαετίες το πολύ, η γεωοικονομία της Μέσης Ανατολής, οι φυσικοί και ανθρώπινοι πόροι της, θα εκδηλώσουν τη νέα δυναμική τους
Παρά το γεγονός ότι το Ιράν σε περίπτωση ολοκληρωτικού πολέμου απειλείται με ανυπολόγιστες σε ανθρώπινα θύματα και σε υποδομές καταστροφές, η υπάρχουσα αποτρεπτική δύναμη του αμερικανοϊσραηλινού άξονα, όσο προηγμένη τεχνολογικά κι αν παρουσιάζεται, δεν διασφαλίζει τους αμερικανικούς στόχους και το οργανικά συμμαχικό του Ισραήλ από επίσης καταστροφικά ιρανικά αντίποινα. Αυτός είναι και ο λόγος που σοβαροί αναλυτές και κεντρικά πρόσωπα των πολιτικο-κοινωνικών δικτύων σε χώρες της Μέσης Ανατολής θεωρούν ανεπιθύμητη και από την πλευρά του επιτιθέμενου αμερικανοϊσραηλινού άξονα την ακραία κλιμάκωση των επιχειρήσεων. Κρίνουν πως ένας παρανοϊκός κύκλος πολεμικής βίας, τον οποίο μια ανεξέλεγκτη κλιμάκωση επιθέσεων-αντεπιθέσεων μπορεί να προκαλέσει, θα οδηγήσει και τις δύο πλευρές σε –ανισόμετρα μεν αλλά εν πολλοίς μη αναστρέψιμα– καταστροφικά αποτελέσματα. Εκτιμούν επίσης πως νουνεχείς υπάρχουν, όσο κι αν δεν προπορεύονται μέχρι στιγμής, και στον αμερικανοϊσραηλινό άξονα.
Σύντομο απόσπασμα από τη δευτερολογία
Η κατάσταση στη Μέση Ανατολή παρουσιάστηκε και σήμερα ως εξαιρετικά πολύπλοκη και αντιφατική, η δε προσπάθεια ανάλυσής της παραπέμπει τον ακροατή μας σε εκτιμήσεις που απορρέουν από τις θεωρίες του χάους. Θα έλεγα ότι οι προσεγγίσεις του (πράγματι πολύπλοκου και φαινομενικά χαοτικού) προβλήματος Μέση Ανατολή χρειάζονται μέθοδο. Η διάκριση ανάμεσα στις γεωπολιτικές σταθερές και στις γεωπολιτικές μεταβλητές είναι απαρεγκλίτως ουσιώδης. Όσο άλλωστε και η διάκριση σε ιστορικές (με υπερχιλιόχρονο πολιτισμικό και διοικητικό παρελθόν) και νεοσύστατες (έστω ηγεμονικές σε περιόδους της νεωτερικότητας ή μετανεωτερικότητας) χώρες, διαχωρίζει σε βάθος μια δημοσιολογούσα, ψευδοεπιστημονική, γεωπολιτική διήγηση από μια διεισδυτική και επιστημονικά θεμελιωμένη γεωπολιτική ανάλυση**. Όσον αφορά στο ετεροκινούμενο, συστημικό πολιτικό μας προσωπικό και τους περί την γεωπολιτική μέντορές του, καταχρώμενους τον απλοϊκό συλλογισμό «ο εχθρός του εχθρού μου –εννοείται ο τουρκικός επεκτατισμός εν προκειμένω– είναι φίλος μου», δεν οδηγεί σε εθνική αλλά σε υποτελή στάση, μικρής έως μηδαμινής –όταν έρθουν τα δύσκολα– αποτελεσματικότητας. Περί αυτού όμως άλλη φορά…
* Ο Βαγγέλης Πισσίας είναι ομότιμος καθηγητής, Δρ Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων. Η ομιλία του στην εκδήλωση αποδίδεται εδώ συντετμημένη και προσαρμοσμένη σε γραπτό λόγο από τον ίδιο, με την προσθήκη του σύντομου προλόγου που προηγείται του κυρίως κειμένου.
** Αναφορά στον «αντίπαλης» ιδεολογικής άποψης Ρ.Ντ. Κάπλαν: «Η εκδίκηση της Γεωγραφίας», εκδόσεις Μελάνι, Αθήνα 2016.
