Η Κατοχή και ο Εμφύλιος στην τέχνη – Νέα Εστία, αφιερωματικό τεύχος, Ιούνιος 2011.
H διαπίστωση ότι, στα χρόνια που διέρρευσαν από τη «στρογγυλή» επέτειο των 50 χρόνων από το τέλος του εμφυλίου πολέμου, η δεκαετία 1940-49 αποτελεί μάλλον την πλέον μελετημένη και τεκμηριωμένη ιστορική περίοδο της σύγχρονης ελληνικής Iστορίας, αποτελεί κοινό τόπο.
Τα γεγονότα και οι διεργασίες της περιόδου αυτής, καθώς και η επίδραση που άσκησε στη μεταπολεμική ελληνική κοινωνία, στο πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό και στρατιωτικό πεδίο, έχουν ερευνηθεί συστηματικά, από μια πληθώρα, νεότερων κυρίως, επιστημόνων, φέρνοντας στο φως πτυχές που άλλαξαν την έως τότε οπτική μας για την ταραγμένη αυτή δεκαετία.
Αποτελώντας μια «καθολική» εμπειρία για την ελληνική κοινωνία, η Kατοχή, η Aντίσταση, ο Eμφύλιος άσκησαν ποικίλες επιδράσεις και στην παραμικρότερη πτυχή της ζωής των ανθρώπων της εποχής, αλλά και στους μεταγενέστερους. Η εκρηκτική άνθηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας μέσα στη δεκαετία του ’40, αλλά και η αποτύπωση των τραυματικών εμπειριών της στην τέχνη των χρόνων που ακολούθησαν, αποτελεί ένα σχετικά ανεξερεύνητο, μέχρι σήμερα, πεδίο. Με την εξαίρεση της λογοτεχνίας, η πολιτισμική διάσταση δεν έχει προς το παρόν απασχολήσει συστηματικά την έρευνα.
Έτσι, το συνέδριο που διοργανώθηκε το καλοκαίρι του 2010 από το Δίκτυο για τη Μελέτη των Εμφυλίων Πολέμων, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, στις Πρέσπες (έναν τόπο φορτωμένο συμβολισμούς…) με θέμα Η δεκαετία του 1940 στην τέχνη αποτέλεσε μια πρώτη απόπειρα για την επέκταση της έρευνας και του διαλόγου προς αυτήν την κατεύθυνση.
Το «στοίχημα» των διοργανωτών, όπως αναγνωρίζουν εκ των υστέρων οι Βενετία Αποστολίδου και Γιώργος Αντωνίου, προλογίζοντας τον αφιερωματικό τόμο του περιοδικού Νέα Εστία (τχ. 1.845, Ιούνιος 2011). Η Κατοχή και ο Εμφύλιος στην τέχνη, όπου δημοσιεύονται οι περισσότερες από τις εισηγήσεις, είναι να δείξουν «πως η πολιτισμική ιστορία μπορεί να αποτελέσει ένα βασικό ερμηνευτικό κλειδί της εν λόγω δεκαετίας».
Αν η αντίληψη που περιορίζει την εμπειρία της δεκαετίας του 1940 σε μια διαμάχη Aριστεράς-Δεξιάς «συσκοτίζει πτυχές της πολύπλοκης πραγματικότητας της εποχής, […] η μελέτη της τέχνης αυτονομείται πολύ προσεκτικά από αυτά τα σκληρά πολιτικά πλαίσια, χωρίς να τα αγνοεί», επιδιώκοντας, εντέλει, να καταδείξει ότι η μελέτη του πολιτισμού «μπορεί να φωτίσει ευκρινέστερα και τη μελέτη της πολιτικής».
Μέσα από τις σελίδες του αφιερωματικού τόμου οι συμβολές των ερευνητών εξετάζουν την επίδραση που είχαν τα γεγονότα της δεκαετίας του ‘40 στην εξέλιξη του συνόλου της καλλιτεχνικής δημιουργίας: στη μουσική και το τραγούδι (Δ. Κατσουλάκος, Δ. Κόκορης, Μ. Σειραγάκης, Α. Πούλιος, Α. Χαρκιολάκης), το θέατρο (Γ. Κονδύλη, Κ. Καρρά, Κ. Διακουμοπούλου), τον κινηματογράφο (Γ. Ανδρίτσος, Κ. Καλούδη, Κ. Τερζής), την αρχιτεκτονική και τα μνημεία (Α. Τενεκετζής, Β. Δαλκαβούκης, Β. Κολώνας), τα εικαστικά (Κρ. Παπαδόπουλος, Γλ. Γκότση, Ν. Πάντζου – Κ. Στεφάτου). Φυσικά, δεν λείπουν και οι μελέτες για τη λογοτεχνία και την κριτική ή την παραλογοτεχνία (Σ. Καράμπελας, Α. Μητσοπούλου, Σ. Τσουτσουμπής, Μ. Μποντίλα). Άλλωστε, η λογοτεχνία και η σχέση αφήγησης και αναπαράστασης απασχολεί και τη συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με την οποία ανοίγει ο τόμος, ανάμεσα στους συγγραφείς Θανάση Βαλτινό, Έλενα Χουζούρη, Νίκο Δαββέτα και Μαρλένα Πολιτοπούλου, τον κριτικό Βαγγέλη Χατζηβασιλείου και την καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Βενετία Αποστολίδου.
Στρατής Αρτεμισιώτης
